عددنویسی: نگارش صحیح اعداد در فارسی

نحوه درست نوشتن اعداد در نگارش و ویرایش فارسی مبحث مهمی است،‌ که ما در پایگاه دانش یوتایپ طی چند مقاله به آن پرداخته ایم. مقاله حاضر درباره مباحث دستوری عدد و معدود و عددنویسی در فارسی است. دو مقاله نیز درباره به عدد یا حروف نوشتن اعداد و واحد شمارش چیزهای مختلف را می‌توانید در یوتایپ بخوانید.

عدد و معدود همیشه در کنار هم بوده‌اند. عدد کلمه‌ای است که برای شمردن اشیا و اشخاص به کار می‌رود و اسمی که به وسیله عدد شمرده می‌شود؛ معدود نام دارد. مثلاً در جمله زیر «پنج» عدد و «سال» معدود است.

به گونه‌ای زندگی کنید که پنج سال بعد، با افسوس به پنج سال گذشته خود نگاه نکنید.

دروغگویی روی مبل، اروین یالوم

معدود، در فارسی معمولاً پس از عدد به کار می‌رود؛ اما در متون کلاسیک گاهی استثنائاتی به چشم می‌خورد.

بسی رنج بردم در این سال‌ سی
عجم زنده کردن بدین پارسی

شاهنامه، فردوسی

بگرفت عصا چو ناتوانان
برداشت تنی دو از جوانان

لیلی و مجنون، نظامی

در برخی کتب زبان فارسی، عدد را تحت عنوان صفت شمارشی دسته‌بندی کرده‌اند و معتقدند که عدد با بیان شماره یا ترتیب معدود در حقیقت یکی از خصوصیات اسم را بیان می‌کند.

انواع عدد در فارسی

عدد در زبان فارسی به چهار دسته عدد اصلی، عدد ترتیبی یا وصفی، عدد کسری و عدد توزیعی تقسیم می‌شود. این تقسیم بندی را به همراه مثال در جدول زیر می‌بینید:

حال به توضیح هر کدام از این انواع اعداد می‌پردازیم.

عدد اصلی

عدد اصلی از حیث ساختار کلمه، شامل دو دسته عدد اصلی ساده و عدد اصلی مرکب است.  

اعداد اصلی ساده

به اعدادی گفته می‌شود که ساختمان آنها یک جزیی است و قابل تفکیک نیست. مانند:

هیچ، یک، دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، هشت، نه، ده، بیست، سی، چهل، پنجاه، شصت، هفتاد، هشتاد، نود، صد، هزار، میلیون و میلیارد

اعداد اصلی مرکب

شامل اعدادی است که ساختمان آنها دو جزیی است. مانند:

یازده، دوازده، سیزده، چهارده، پانزده، شانزده، هفده، هیجده، نوزده، دویست، سیصد، چهارصد، پانصد، ششصد، هفتصد، هشتصد، نهصد

درباره اعداد اصلی باید چند نکته را مد نظر داشته باشید؛

۱- در ادبیات کلاسیک به جای بعضی از عددهای مرکب، صورت دیگری به کار برده می‌شد. مثلاً در بیت زیر مقصود از «ده و شش» عدد «شانزده» است.

ده و شش هزار از مهان سرای
ز گوهر کمرشان، ز دیبا قبای

دیوان، اسدی

و اما حتماً می‌خواهید بدانید که اعدادی مانند «بیست و یک»، «صد و پنج» یا «هزار و هفتصد و سی  و سه» و مانند آنها، در کدام دسته جای می‌گیرند؟

این اعداد از عطف اعداد اصلی ساده و اعداد اصلی مرکب به وجود می‌آیند و یک گروه عددی اصلی می‌سازند که باید از واحد عددی بزرگتر شروع و به واحد عددی کوچکتر ختم شود. مانند:

هفت میلیارد و سی میلیون و پنج هزار و چهارصد و شصت و هشت

۲-  اگر اعداد اصلی با کلماتی ترکیب شود که به معنی بار و دفعه باشد، یک گروه قیدی می‌سازد.

صد بار به او گفتم که تا مهارتی پیدا نکنی، نمی‌توانی شغل خوبی به دست بیاوری.

همچنین عددهای اصلی وقتی با کلمات دیگر ترکیب شوند، کلمه مرکب می‌سازند. این اتفاق معمولا درباره عددهای یک، پنج، شش و چهل می‌افتد و کلمه جدید، بر اساس اصل استقلال کلمه باید به صورت سر هم نوشته شود. مانند:

يكدانه، يكدنده، يكپارچه، يكتا، يكجا، يكدست، يكديگر، يكرنگ، يكروزه، يك‌رويه، يك‌ساعته، يكساله، يكسان، يكسر، يكسره، يكسو، يكصدا، يكشنبه، يكطرفه، يكنواخت، پنجشنبه، پنجگانه، ششدانگ، چهلستون.

۳- گاهی بعضی از عددهای اصلی مثل ده، صد، هزار، میلیون، ده‌ هزار، صد هزار، نشانه جمع می‌گیرند. در این صورت معنای آن بر مقدار نامعینی دلالت می‌کند. مانند:

ده‌ها مرد، صدها زن، هزاران کتاب

عدد ترتیبی یا وصفی

اعداد ترتیبی یا وصفی، ترتیب معدود را معین می‌کنند و از ترکیب عدد اصلی با « ُم» یا « ُمین» ساخته می‌شود.

نفر یکم، روز دوم، سومین سال، هفتمین دیدار

درباره اعداد ترتیبی باید چند نکته را مد نظر داشته باشید؛

۱- اگر عدد ترتیبی با الگوی «عدد اصلی+ ُمین» ساخته شود، معدود، قبل از عدد در جمله می‌آيد.

این سومین شرکتی است که مرا به خاطر آن که تایپ سریع بلد نبودم، استخدام نکرد.

۲- در متون فارسی، بسته به نوع لحن و مضمون می‌توانید به جای کلمه «یکم» از کلمات «اول»، «نخست» و «نخستین» نیز استفاده کنید.

۳- در نوشتن اعداد دوم و سوم نیازی به رعایت تشدید نیست.

۴- عدد ترتیبی سی‌ام، به استثناء با نیم‌فاصله نوشته می‌شود که با کلمه سیم اشتباه نشود.

عدد کسری

عدد کسری به بخشی از عدد اصلی اطلاق می‌شود و از نظر ساختاری، بیش از پیش به اسم نزدیک است. مانند:

نصف روز، یک پنجم سرمایه

ساختمان عدد کسری به سه صورت ساده، مرکب و مشتق ثبت شده است.

عدد کسری ساده کلماتی مانند نصف، نیم، ثلث، ربع و خمس، هستند. کلمه نیمه، مشتق و کلمه یک چهارم مرکب است. عددهای کسری مرکب در قدیم، از یک عدد اصلی و «یک» ساخته ‌می‌شدند. مانند؛

چهار یک، پنج یک، صد یک  و ....

به مرور زمان و با گرته‌برداری از زبان فرانسه، این اعداد از ترکیب یک عدد اصلی و یک عدد ترتیبی ساخته شد که با دقت بیشتری مفاهیم عددی را می‌رساند.

یک چهارم، یک پنجم، یک صدم و ...

عدد توزیعی

عدد توزیعی به عددی گفته می‌شود که معدود را به مقدار متساوی تقسیم كند و از تکرار عدد اصلی به دست می‌آید، مانند:

نیم نیم، نیمه نیمه، یک یک، دوتا دوتا، چهار چهار، صد صد، هزار هزار.  

یک نوع دیگر از عدد توزیعی، ترکیب عدد اصلی با پسوند - گان و - گانه است. مانند:

یكان یا یگان*، دهگان، صدگان، هزارگان

*درباره عدد توزیعی یکان باید در نظر داشته باشید که ساختمان اصلی این کلمه یک+گان بوده است و به مرور زمان به صورت یکان به کار رفته است.

ز هر سو گوان سر برافراختند
یگان و دوگان سوی او تاختند

شاهنامه، فردوسی

در عدد توزیعی گاهی به عدد دوم «به» اضافه می‌شود و معنای در برابر، نوبت و تناوب را نشان می‌دهد. مانند:

 سه به سه: سه در برابر سه
هشت ساعت به هشت ساعت: یعنی هر هفت ساعت

گاهی با اضافه کردن «ی» (یای وحدت) می‌توان عدد را به نسبت معینی تقسیم کرد.

صدی چهار یعنی به ازای هر صد واحد، چهار واحد.