نشانه گذاری و علائم ویرایشی

«زبان سرچشمه‌ی سوءتفاهم‌هاست»

شاید این جمله از داستان «شازده کوچولو» نوشته «آنتوان دوسنت اگزوپری» را شنیده‌ باشید. انسان‌ها با توجه به ملیت، خانواده، محل زندگی، طبقه‌ اجتماعی و میزان تحصیلات یا سطح دانش، ممکن است درک متفاوتی از حرف‌های یکدیگر داشته‌ باشند. این امر گاهی می‌تواند سرآغاز کج‌فهمی‌ها و مشکلاتی شود، همان‌گونه که در گفتار عامیانه رایج است و برخی افراد زبان هم را نمی‌فهمند. از سوی دیگر، زبان فقط بخشی از معنا را می‌تواند منتقل کند و بخش زیادی از مفاهیم از راه لحن و آهنگ کلام، تکیه‌گذاری‌، مکث و سکوت‌ها، تندی و کندی حرف زدن و تُن صدا دریافت می‌شود. نوع نگاه و میمیک صورت، حرکات دست و ژست‌های بدنی نیز به یاری ما می‌آیند تا فهم درست‌تری از صحبت‌های یکدیگر داشته‌باشیم. 

نشانه‌گذاری، راه‌کاری برای جبرانِ نبودِ لحن در نوشتار

نوشته‌ها فاقد لحن و آهنگ هستند و این کج‌فهمی‌ها را دوچندان می‌‌کند. امروزه بخش زیادی از مکالمات ما در شبکه‌های اجتماعی و به صورت چت انجام‌ می‌شود. فکر می‌کنم برای شما هم پیش آمده باشد که در چت‌هایتان جمله‌ای را به منظور شوخی نوشته‌ باشید و خواننده‎‌ آن را جدی تلقی کرده و سبب دلخوری شده ‎‌‌باشد. نمونه‌هایی از این دست هستند که کارکرد نشانه‎‌های نگارشی را برای‌مان آشکار می‌کنند. نشانه‌های نگارشی علامت‌هایی چون نقطه، ویرگول، علامت تعجب، دونقطه، علامت سوال و مانند این‌ها هستند که نبود لحن و احساسات قابل مشاهده در نوشتار را جبران می‌کنند. نشانه‌ گذاری در درست‌ نویسی بسیار مؤثر است و خوانش و فهم متن را برایمان آسان می‌کند.

تاریخچه نشانه‌‌ گذاری در نگارش فارسی

نسخه‌های قدیمی کتاب‌های فارسی فاقد نشانه‌های نگارشی هستند و همین موضوع، خوانش آن را برای انسان امروز دشوار می‌کند. به نظر می‌رسد استفاده از این علائم تحت تاثیر آشنایی با ادبیات غرب و مربوط به سده‌‌های اخیر است.

نکات مهم استفاده از علائم نگارشی

1- توجه داشته باشید که تمامی علائم نگارشی به کلمه پیش از خود می‌چسبند و با کلمه بعدی یک فاصله پیدا می‌کنند. البته باید اشاره کنیم که در مورد گیومه باز و پرانتز باز این قاعده وجود ندارد؛ بلکه از کلمه پیش از خود یک فاصله دارند و به کلمه بعدی می‌جسبند. برای روشن‌تر شدن موضوع، به مثال زیر توجه کنید:

«آدم بد وجود نداره. همه‌ی ما آدمایی هستیم که گاهی اوقات، کارای بد انجام می‌دیم.»

فکر می‌کنم از بعضی جهات، حرفش درست باشد. هیچ‌کس به طور مطلق بد نیست و هیچ‌کس هم به طور مطلق خوب نیست. بعضی از آدم‌ها باید بیشتر سعی کنند که بدی‌هایشان را سرکوب کنند.

ما تمامش می‌کنیم، کالین هوور

توالی چند کروشه (جز در فرمول‌نویسی) پسندیده نیست و بهتر است با تغییر نحو کلام، بین قلاب‌ها فاصله انداخت.

2- گاهی ممکن است در برخی‌ از نوشته و با اهداف خاص، از نشانه‌هایی به طور ویژه استفاده شود که به آن نشانه‌گذاری سبکی می‌گویند. از این روش معمولا برای بیان عواطف شخصی در نوشته‌های ادبی یا داستانی مخصوصا با زبان محاوره و در معنای طنز، تاکید، توجه، سوال و تعجب استفاده می‌شود. مانند؛

واقعا نمی‌خوای بیای؟؟!؟!
خودت به من نگفتی که من به زودی بهت خبر می‌دم؟؟؟؟؟؟
از اینکه منو تحقیر کردی خوشحالی؟؟؟
می‌خواستم باهات کلی حرف بزنم............

3- بهتر است در به کار بردن علائم نگارش طوری عمل کنیم که تعداد زیادی علامت پشت سر هم قرار نگیرند.

4- نوع مطلب و مخاطب می‌تواند روی استفاده از علامت‌ها تاثیر بگذارد. مثلا در اضافه کردن علامت‌های سجاوندی به شعرها اگر درست عمل شود، باعث تفهیم بهتر می‌شود در غیر این صورت می‌توانیم با کاربرد نابجا یا نادرست برداشت خود را از شعر به خواننده القا کنیم. همینطور درباره آثار مربوط به کودکان باید دقت ویژه داشت زیرا رعایت این علائم باعث ساده‌سازی مفهوم برای آنها می‌شود. درباره نوشته‌های علمی- آموزشی نیز اهمیت این موضوع از آن روست که به تقهیم مفاهیم دقیق علمی می‌تواند کمک کند.

5- میزان استفاده از نشانه‌های نگارشی تا حد زیادی به نوع نوشتار و مخاطب آن بستگی دارد و باید در نظر داشت همان‌گونه که به‌ کارگیری این اشارات به شیوایی متن کمک می‌کند، استفاده‌ نابه‌جا و زیاده‌روی در آن نیز اشتباه است.

ایموجی‌ها، محصولی از زمانه‌ اختصار

زمانه، زمانه‌ اختصار و سرعت است. ما می‌خواهیم در کوتاه‌ترین زمانِ ممکن، مقصود خود را برسانیم؛ از همین‌ رو نسل جدیدی از نشانه‌ها نیز به‌ کار گرفته‌ می‌شوند که «ایموجی» نام دارند. ایموجی‌ها شاید نقشی شبیه خطوط تصویری انسان نخستین را در دنیای امروز به‌ عهده دارند. استفاده از ایموجی در سال‌های اخیر به قدری افزایش یافته که برخی آن را تهدیدی برای زبان و موجب زوال آن می‌دانند. برخی نیز آن را ابزاری نوین در خدمت انتقال مفاهیم می‌پندارند.

آن‌چه که گفته شد مقدمه‌ای است برای ورود به مبحث نشانه‌گذاری در زبان فارسی. می‌خواهیم در کنار آموزش تایپ فارسی، «درست‌نویسی» زبان فارسی را نیز یاد بگیریم، و یکی از مهم‌ترین بخش‌های درست‌نویسی، استفاده صحیح از علائم ویرایشی است.