سجع چیست و چه انواعی دارد؟

در این مقاله قصد داریم به آرایه سجع بپردازیم که در تقسیم‌بندی آرایه‌های ادبی، به آرایه‌های لفظی تعلق دارد.

سجع واژه‌ای عربی و از مصدر تسجیع است. این کلمه در زبان عربی در معانی بانگ کبوتر، کلام موزون و قافیه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در اصطلاح ادبی می‌توان گفت سجع در نثر همانند قافیه در نظم است؛ یعنی، وزن یا آهنگ کلمات پایانی جمله با هم یکسان باشند. در این صورت به آن واژه‌ها، واژه مسجع و به آهنگ برخاسته از واژه‌ها سجع می‌گویند.

در گلستان سعدی و آثار خواجه عبدالله انصاری، نمونه‌های شاخصی از نثر مسجع را می‌توان یافت.

حرف رَوی یعنی چه؟

برای آنکه بتوانیم سجع را بشناسیم ابتدا باید با اصطلاح حروف رَوی آشنا شویم. به تعبیر شمس قیس رازی، یکی از ادبیان مهم ادبیات فارسی، حروف روی همان حروف پایانی یک کلمه هستند که اگر با حروف پایانی کلمه‌ای دیگر یکسان باشند، می‌توانیم آن را به‌عنوان قافیه و یا سجع بشناسیم. برای مثال در کلمه آمیخت و ریخت، حروف ی، خ، ت،‌ حروف رَوی هستند؛ یا در کلمات سمن و چمن، حرف‌های م، -َ، ن را به‌عنوان حروف روی می‌شناسیم. 

انواع سجع

سجع به سه نوع متوازی، مطرف و متوازن تقسیم می‌شود. علت این تقسیم‌بندی، تفاوت در وزن و یا طول هجاها در نظر گرفته شده است.

سجع متوازی

در این نوع از سجع باید تعداد هجاها و یا بلندی و کوتاهی کلمه‌ها، با هم برابر باشند.  

سلاح از تن بگشادند و رخت و غنیمت بنهادند.

باران رحمت بی‌حسابش همه‌جا رسیده و خوان نعمت بی‌دریغش همه‌جا کشیده.

هر که دست از جان بشوید هر چه در دل دارد بگوید.

چند نکته درباره سجع متوازی

۱- از آنجایی که سجع، یک آرایه لفظی است بنابراین تلفظ کلمات در تشخیص آن بسیار اهمیت دارد.

۲- گاهی اوقات کلمه‌ای شرایط مسجع بودن را ندارد اما از لحاظ لفظی مورد تأیید است؛ پس می‌توان آن را به‌عنوان سجع متوازی در نظر گرفت.

3- اگر دو کلمه که دارای سجع متوازی هستند در جمله پشت سر هم بیایند، آنگاه صنعت ازدواج رخ می‌دهد.

سجع مطرف

در حالت کلی کلماتی که وزن مختلف و حرف رَوی متفاوت دارند، با عنوان سجع مطرف شناخته می‌شوند. سجع مطرف دو قسم دارد؛

1-  تعداد هجاها برابر هستند ولی کلمه از نظر کوتاهی یا بلندی هجاهای حروف روی متفاوت است. برای مثال دو کلمه خدا و گویا، هر یک دو هجا دارند، اما در کلمه خدا، هجای اول بلند است و هجای اول کلمه گویا کوتاه است.

2- تعداد هجاها در دو کلمه متفاوت است؛ به‌طور معمول، یک کلمه تک‌هجایی و یک کلمه دوهجایی‌ست و صامت ابتدایی قافیه متغیر است. مثل کلمات شانه و نشانه یا کار و شکار.

دوستی را که به عمری فرا چنگ آرند، نشاید که به یک دَم بیازارند.

سجع متوازن

سجع متوازن سجعی است کلمات تنها در وزن یکی هستند. مانند کلمات زیر؛

شریف و کریم
بهار و نهال

برای درک بهتر این نوع از سجع، به مثال‌های زیر توجه کنید:

فلان را اصلی است پاک و طینتی است صاف

بحری است مواج و شخصی نقاد

دقت کنید که در مثال بالا،‌ دو سجع وجود دارد؛ یکی میان بحری و شخصی و دیگر میان مواج و نقاد.

چطور سجع را در کلمات بیابیم؟

از آنجایی که آرایه سجع، آرایه‌ای لفظی است، یافتن آن در جمله، بسیار بستگی به شیوه خواندن آن دارد. برای آنکه تشخیص سجع برای شما راحت‌تر باشد،‌ می‌توانید از فرمول سه‌گانه سجع هم استفاده کنید:

سجع در جملات

وقتی در جملات یک نثر تعداد سجع زیاد شود، می‌تواند باعث پدیدار شدن آرایه‌های دیگری مانند ترصیع، موازنه، تضمین‌الامزدوج و مزدوج نیز باشد که مختصر اشاره‌ای به آن هم خواهیم داشت.

1- ترصیع

زمانی ترصیع در نثر رخ می‌دهد که بین کلمات دو جمله به صورت نظیر به نظیر سجع متوازی برقرار شده باشد و به کلامی که در آن آرایه ترصیع به کار رفته‌باشد، مرصّع می‌گویند.

شد مزین به تو مقام و محل
شد مبین به تو حرام و حلال

نکته: اگر کلمات آخر مصراع یک بیت به جای سجع متوازی،‌ سجع متوازن به وجود آمده بود، باز هم آرایه ترصیع داریم.

2- موازنه

وقتی در بین کلمات نظیر به نظیر جملات، سجع متوازن برقرار باشد، آرایه موازنه خواهیم داشت.

نکته: گاه در موازنه، به جای سجع متوازن از سجع متوازی استفاده می‌شود و حتی استفاده از ترکیب دو سجع متوازن و متوازی در کلمات نیز مجاز است. نام دیگر این آرایه، ممالثه است.

ای اژدهای چرخ دلم بیشتر بخور
وی آسیای نحس تنم نیک‌تر بسای

جالب است بدانید، موازنه از سبک‌های شخصی و بارز مسعود سعد سلمان است.

3- تضمین المزدوج

وقتی در انتهای دو جمله، از سجع متوازی یا مطرف استفاده شود و همینطور در اواسط جملات نیز انواع سجع به کار رفته شده‌ باشد، تضمین المزدوج یا اعنات ‌القرینه اتفاق می‌افتد. باید توجه داشت که در این حالت نیازی نیست که دو بخش قرینه مساوی باشند.

فلان به ‌سیرت گزیده و عادت پسندیده، معروف است و به‌خدمتکاری دولت و طاعت‌داری حضرت موصوف است.

4- مزدوج

مزدوج یا قرینه به حالتی می‌گویند که نوعی سجع در بین جملات برقرار است که فقط با یک یا دو مورد اختلاف هجایی جزئی، توصیف می‌شود.

هر که بر زیردستان نبخشاید
به جور زبردستان گرفتار آید