بن فعل، بخش ثابت فعل است که شناسه می‌پذیرد و شکل تازه‌ای از فعل را می‌سازد. برای مثال، در شش صیغه از فعل رفتن، جزء «رو» که بن مضارع از فعل رفتن است، ثابت می‌ماند که در ترکیب با یکی از شناسه‌های َم، ی، َد، یم، ید، َند صورت و معنای تازه‌ای یافته می‌یابد.
نکته: با آن که کلمه بن را در لغت، ریشه و اساس ترجمه کرده‌اند، اما باید توجه داشت که ریشه و اساس فعلی که در صرف کردن فعل در زمان‌های گذشته، حال و آینده به کار می‌رود، با ریشه کهن افعال فارسی تفاوت‌هایی دارد.
خانلری در کتاب دستور خود، بن فعل را جزئی از کلمه تعریف کرده که معنی اصلی را در بردارد و در همه صیغه‌ها ثابت است؛ یعنی تغییر نمی‌کند. برای مثال در شش صیغه از فعل رفتن، جزء رفت (به عنوان بن ماضی) ثابت است؛ اما هر فعل با گرفتن می استمراری‌ساز در ابتدای خود و یکی از شناسه‌های َم، ی، -، یم، ید، َند در بخش پایانی، صورت تازه‌ای یافته است.
می‌گرفتم، می‌گرفتی، می‌گرفت، می‌گرفتیم، می‌گرفتید، می‌گرفتند
به طور کلی، بن فعل به دو دسته تقسیم می‌شود. یکی بن ماضی که در ساخت همه صیغه‌هایی که بر زمان گذشته دلالت می‌کند، به کار می‌رود و دیگری بن مضارع که صیغه‌های با معنی زمان حال و آینده، مانند مضارع ساده، مضارع اخباری، مضارع التزامی و ... از آن مشتق می‌شوند.
بن مضارع چگونه ساخته می‌شود؟
برای تشخیص یا استخراج بن فعل مضارع در فعل‌های صرف شده، می‌توان دو راه را امتحان کرد:
۱- بن مضارع را فعل امر بدون ب دانسته‌اند. بنابراین اولین و ساده‌ترین روش ساخت بن مضارع، ساختن فعل امر و حذف ب از آن است. برای مثال از مصدر فعل خوردن فعل امر بخور ساخته می‌شود، ب از ابتدای آن برداشته می‌شود و کلمه باقیمانده خور است.
مصدر فعل ← فعل امر ← حذف ب از سر فعل امر ← بن مضارع
ماندن ← بمان ← مان
رفتن← برو ←رو
گرفتن← بگیر← گیر
۲- در روش دوم، شناسه‌ها و سازه‌های زمان‌ساز را از فعل صرفی حذف می‌کنیم. آنچه باقی می‌ماند، همان جزء ثابتی است که در همه صیغه‌ها تکرار شده است. مثلاً درباره فعلِ می‌خوانیم، اگر می استمراری و شناسه‌ها را حذف کنیم، آنچه باقی می‌ماند کلمه خوان است.
باید توجه داشت که رسیدن به بن ماضی تنها یک قاعده دستوری دارد و آن هم برداشتن نون از پایان مصدر فعل است. این در حالی است که بن مضارع از اصول و قواعد متفاوتی پیروی می‌کند و به همین دلیل بهتر است که غیرفارسی‌زبانان برای ساخت بن مضارع از روش دوم (یعنی حذف پسوندها و پیشوندها) استفاده کنند.
نکته: بن مضارع در فعل‌های معدودی ریشه مشترکی با بن ماضی دارد و در بقیه فعل‌ها به تعبیر خسرو فرشیدورد بی‌قاعده است یا به تعبیری بی‌قاعدگی‌های قاعده‌دار خود را دارد.
بن مضارع‌های باقاعده فعل‌هایی هستند که بدون هیچ تغییر شکلی با حذف ید یا د از پایان بن ماضی به دست می‌آیند:
| مصدر فعل | بن ماضی | بن مضارع |
|---|---|---|
| دوشیدن | دوشید | دوش |
| رسیدن | رسید | رس |
| آوردن | آورد | آور |
بی‌قاعده‌های قاعده‌دار را می‌توان به شش دسته تقسیم کرد:
۱- دسته‌ای از فعل‌ها که در آن حرف خ در مصدر تبدیل به ز می‌شود:
| مصدر فعل | بن مضارع | قانون تبدیل |
|---|---|---|
| پختن | پز | تبدیل خ به ز |
| ساختن | ساز | تبدیل خ به ز |
۲- دسته‌ای از فعل‌ها که ف به و تبدیل می‌شود:
| مصدر فعل | بن مضارع | قانون تبدیل |
|---|---|---|
| تافتن | تاب | تبدیل ف به ب |
| رفتن | رو | تبدیل ف به ب یا و |
۳- دسته‌ای از فعل‌ها که س به ی تبدیل می‌شود:
| مصدر فعل | بن مضارع | قانون تبدیل |
|---|---|---|
| شستن | شوی | تبدیل س به ی |
| رستن | روی | تبدیل س به ی |
۴- دسته‌ای از فعل‌ها که در آن س حذف می‌شود:
| مصدر فعل | بن مضارع | قانون تبدیل |
|---|---|---|
| دانستن | دان | حذف س |
| مانستن | مان | حذف س |
۵- دسته‌ای از فعل‌ها که ش به ر تبدیل می‌شود:
| مصدر فعل | بن مضارع | قانون تبدیل |
|---|---|---|
| داشتن | دار | تبدیل ش به ر |
| کاشتن | کار | تبدیل ش به ر |
۶- و در آخر دسته‌ای از فعل‌ها که س به ه تبدیل می‌شود:
| مصدر فعل | بن مضارع | قانون تبدیل |
|---|---|---|
| رستن | ره | تبدیل س به ه |
| جستن | جه | تبدیل س به ه |
نکته: باید توجه داشت که در هر یک از این گروه‌ها، استثناهایی وجود دارد.
یوتایپ | آموزش تایپ ده‌انگشتی
در اینستاگرام، کلی مطالب آموزشیِ جالب و مفید برایتان داریم 
کاربردهای دیگر بن مضارع
بن مضارع علاوه بر حضور در ساخت‌های فعلی و صرف شدن به کمک شناسه‌ها، با همراهی پیشوندها و اجزای دیگر زبان، ساخت‌های اسمی و وصفی‌ای مانند صفت‌های فاعلی، صفت مشبهه، اسم‌های مصدر، صفت مفعولی و ... می‌سازد. به چند نمونه از کلمات غیرفعلی که بن مضارع در ساخت آنها به کار رفته است؛ دقت کنید:
صفت فاعلی: بن مضارع + گر
توان + گر: توانگر
اسم آلت یا اسم مصدر: بن مضارع + ه
آویز + ه: آویزه (اسم آلت)
خند + ه: خنده (اسم مصدر)
اسم: بن ماضی + و + بن مضارع (از دو فعل جداگانه)
شست + و + شو: شست‌وشو (شستشو)
سوخت + و + ساز: سوخت‌وساز
اگر نکته‌ای درباره نکات مطرح شده در این مقاله دارید، می‌توانید در بخش دیدگاه مطرح کنید.