آرایه های ادبی

همانطور که می‌دانید، ایران دارای زبان و ادبیاتی غنی است و شاعران و نویسندگان توانمندی را در قلب خود پرورش داده است. این سرمایه‌های ملی برای زیبایی و خوانایی متون و اشعار خود از هزاران ترفند و ابزار بهره می‌بردند و آرایه های ادبی یکی از آن هزار ترفند است.

در واقع،‌ آرایه های ادبی سری کلمات یا جملاتی هستند که اشعار و متون را به طرز شگفت‌آوری زیبا، خوانا و به‌یاد ماندنی می‌کنند. شاعران و نویسندگان با استفاده از چنین ابزراهایی تلاش می‌کنند تا بر زیبایی لفظی و معنایی شعر بیفزایند.

آرایه های ادبی به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

آرایه های ادبی از دو بخش بیان و بدیع تشکیل شده است. بیان به آرایه های ادبی لفظی و بدیع به آرایه های ادبی معنوی اختصاص دارند.

بیان

بیان در اصطلاح ادبی، علومی است که با استفاده از آن می‌توان معنای واحدی را به شیوه‌های گوناگون بیان کرد. برای این کار می‌توان از آرایه های زیر استفاده کرد؛

• تشبیه
• استعاره
• مجاز
• کنایه

علم بیان در زبان فارسی تا حد زیادی از آثار یونانی‌ها به‌ویژه ارسطو تأثیر پذیرفته است و متفکران ایرانی و اسلامی بیشتر در قرآن به کشف چنین صناعاتی پرداختند.

بدیع

صنایع بدیع در ادبیات فارسی مانند بیان، یکی از علوم بلاغت است. این آرایه ها، شعر را زیبا می‌کنند. به اعتبار تحقیقات، نخستین کسی که به این دانش توجه کرد عبدالله‌ المعتز بود. قدامه‌بن‌جعفر، ابوهلال عسگری هم از افرادی بودند که به این موضوع پرداختند از هر کدام تألیفاتی به جا مانده است. از شاخص‌ترین کتاب‌هایی که از قرون قبل درباره این علوم نوشته شده است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مفتاح‌العلوم، سکاکی
• مطول کشاف اصطلاحات الفنون، رشید وطواط
• کشف‌الفنون، رشید وطواط
• حدائق‌السحر فی دقایق‌الشعر، رشید وطواط
• ترجمان‌البلاغه، محمد رادویانی

کدام آرایه ها جزو صنایع بدیعی هستند؟

به دسته‌ای از آرایه ها گفته می‌شود که شاعر در آن ابتدا به معنای کلمات توجه می‌کند و با استفاده از آنها در ترکیبات مختلف باعث می شود تا شعر هم زیبایی خود را حفظ کند و هم از لحاظ معنایی پربار شود. آرایه های بدیعی به دو دسته لفظی و معنایی تقسیم می‌شوند.

آرایه های لفظی بدیع

آرایه های لفظی صرفا به زیبا کردن متن در قالب بازی با املای کلمات می‌پردازد. این آرایه ها عبارتند از:  

• واج آرایی
• جناس
• سجع
• موازنه
• ترصیع
• تکرار/ تصدیر/ قلب

آرایه های معنوی بدیع

معنای واژه‌ها در این آرایه ها اهمیت ویژه‌ای دارد. این آرایه ها عبارتند از؛

• اغراق/ مبالغه/ غلو
• مراعات نظیر یا تناسب
• ایهام/ ایهام تناسب
• تلمیح (اشاره)
• تضمین
• حسن تعلیل
• حس‌آمیزی
• پارادوکس
• لف و نشر

معرفی کتاب‌های معاصر در زمینه آرایه های ادبی

1. بیان، ‌سیروس شمیسا، انتشارات میترا
2. بدیع، سیروس شمیسا، انتشارات میترا
3. نگاهی تازه به بدیع، سیروس شمیسا، انتشارات میترا
4. بلاغت: بدیع و بیان، حسن انوری و یوسف عالی عباس‌آباد
5. فرهنگ اصطلاحات بدیعی و ادبی، کامل احمدنژاد و شیوا کمالی اصل،‌ انتشارات خاموش
6. نگاهی به تطور فنون بدیعی، رمضان رضایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
7. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلال الدین همایی، انتشارات سخن
8. بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، تقی وحیدیان‌ کامیار، انتشارات سمت
9. از زبان‌ شناسی به ادبیات، کوروش صفوی، سوره مهر

ما در سایت یوتایپ، پیش از این به مباحث دستور زبان فارسی، نشانه گذاری و علائم ویرایشی، درست‌نویسی و اصول نامه نگاری پرداخته‌ایم و در این بخش مطالبی را درباره هر یک از آرایه‌های ادبی خواهید دید. شما می‌توانید در مقالات با مفاهیم، کاربرد‌ها، و روش تشخیص آرایه‌ها در یک متن آشنا شوید.