چهارچوب یا چارچوب

کلمه چهارچوب از آن دست از کلمات است که فارسی‌زبانان در استفاده از آن دچار تردید می‌شوند. در این مقاله این دو کلمه را بررسی کرده‌ایم تا بدانیم از کدام باید استفاده کنیم.

بررسی کلمه چهارچوب

بعضی می‌گویند کلمه چهارچوب ترجمه‌ای لفظ به لفظ از کلمه frame در انگلیسی است. بعضی دیگر می‌گویند چهارچوب ترکیبی است که در فارسی به جای قالب به کار می‌رود. گویا این کلمه از ریشه کالبد است و در اصل یونانی محسوب می‌شود. اما باید بگوییم که چهارچوب یا چارچوب واژه جدید و تازه‌ای نیست بلکه قرن‌ها قبل، ناصرخسرو در یکی از اشعارش این واژه را به کار برده است.

پیش از این کاین چهارچوبِ جسمِ چون مهرم بسوخت
 سقف نه گردون ز آه عاشقان پردود بود

در لغتنامه دهخدا کلمه چهارچوب به‌عنوان اسم مرکب معرفی شده است و در معنا به این شکل آمده است:

چهار قطعه چوب معمولاً تراشیده شده که با زاویه قائمه بهم متصل شده باشد و چهار جانب چیزی را فراگیرد.

مشاهده منبع

در ادبیات روزمره در چهارچوب چیزی گفت و گو کردن به معنای سخن گفتن و گفت‌‌و‌گو کردن درباره چیزی است به طوری که از حدود آن خارج نشود. مانند؛

در چهارچوب قانون صحبت کردن
در چهارچوب قانون قضاوت کردن
در چهارچوب علم گفت و گو کردن

در چهارچوب قرار دادن و در چهارچوب افکندن هم مجازاً به معنی محدود کردن و برای چیزی حد و حدودی قرار دادن است.

بررسی کلمه چارچوب

کلمه چار مخفف چهار است. این دو واژه را می‌توان در ترکیب‌هایی مانند کلمات زیر پیدا کرد؛

چارپا، چارپایه، چاردیواری

به مثال‌های زیر دقت کنید؛

آمدیم و توی چاردیواری، زیر سایه، غریب وار نشستیم.

روزها، محمدعلی ندوشن

پدرم ما را در چهار دیوار خانه آزاد گذاشته بود.

منتخب داستان‌ها، به‌آذین

 در بعضی کلمه‌ها چار به جای چهار جا افتاده است به گونه‌ای که دیگر به کاربردن چهار در آن معنایی ندارد؛ مثل:

چارقد به جای چهار قد: به معنی لباسی که چهار قد یا ضلع یکسان دارد.

نکته: در شعر هم ممکن است شاعر به علت ضرورت وزن یا قافیه مجبور شود یکی از صورت‌ها را انتخاب کند و استفاده از صورت دیگر ممکن نباشد مثلا شاعری نوشته است؛

صنمی‌ یا ملکی یا قمری یا که بهاری؟
به ابی انت و امی‌ که به از هر سه چهاری!

در این بیت ضرورت معنا، وزن و قافیه اقتضا می‌کند کلمه چهار به کار برود.

اما در این بیت منسوب به انوری این‌طور نوشته شده است؛

چار شهر است خراسان را بر چار طرف
که وسطشان به مسافت کم صد در صد نیست

پس آخر کدام را به کار ببریم؟

پس کلمه چار چوب اشتباه نیست؛ اما بعضی از صاحب‌نظران بر این نظرند که بهتر است در متون فصیح و رسمی، ‌از صورت چهارچوب و در متون با زبان محاوره و شکسته از صورت چارچوب استفاده شود و در متون هنری و شاعرانه اختیار با شاعران است و با توجه به وزن و قافیه مجازند از هر کدام از این دو نوع نوشتاری استفاده کنند.