آرایه تضاد و انواع آن

کلمه تضاد در ذهن ما معنایی آشنا دارد. کلمه تضاد عربی است و در زبان فارسی با عناوین دوگانگی و ناهمسانی برابر شده است؛ و اما آرایه تضاد در بدیع یکی‌دیگر از آرایه‌های ادبی معنوی است و به آن طباق، مطابقه، تطبیق و تکافو نیز گفته می‌شود. هنگامی که دو یا چند کلمه در جمله یا بیت، از نظر معنی برخلاف یکدیگر باشند، می‌گوییم آرایه تضاد رخ داده است.

تضاد همانند ترادف (مترادف) باعث گیرایی هرچه بیشتر معانی می‌شود و زیبایی این آرایه به اندازه‌ای‌ است که خواننده هنگام مطالعه، برای دریافت دلیل تضاد به فکر فرو می‌رود.

همه آفریدست بالا و پست
تویی آفریننده ‌هرچه هست

شادی ندارد آن که ندارد به دل غمی
آن را که نیست عالم غم نیست آدمی

چون سبوی تشنه کاندر خواب بیند آب، واندر آب بیند سنگ،
دوستان و دشمنان را می شناسم من.
زندگی را دوست می دارم؛ مرگ را دشمن.
وای، امّا- با که باید گفت این؟- من دوستی دارم
که به دشمن خواهم از او التجا بردن.

چون سبوی تشنه، ‌اخوان ثالث

انواع تضاد

انواع تضاد در ادبیات فارسی عبارتند از:

تضاد معنایی

در تضاد معنایی برای اثبات کلمات، از نفی آنها استفاده کنیم، یعنی با ادا کردن نفی یک کلمه، معنای اصلی آن را مشخص می‌کنیم.

روشن و خاموش، سیاه و سفید،‌ پُر و خالی

تضاد واژگانی

در تضاد واژگانی کلمات معادلات منفی ندارند و برای منفی کردن آنها از پیشوندهای منفی‌ساز استفاده می‌شود.

باادب و بی‌ادب، باحال و بی‌حال، باذوق و بی‌ذوق

تضاد ضمنی

در تضاد ضمنی، دو کلمه در واقعیت باهم تضادی ندارند‌؛ اما در طی زمان و بر اساس سخنان عامیانه، معنایی متضاد پیدا کرده‌اند.

راه و چاه؛ معنای تضاد انتخاب درست و انتخاب غلط
فیل و فنجان؛ معنای تضاد از نظر سایز و اندازه

تضاد مدّرج

در تضاد مدرج تمام صفات درجه‌بندی می‌شوند و هر صفت را در مقابل تضاد خود قرار می‌گیرد.

گرم و سرد، خالی و پر، زیر و رو

تضاد مکانی

همان‌گونه که از نام این تضاد پیداست، مربوط به مخالف بودن جهت‌ها و مکان‌هاست. این که اصولاً کلمات به دنبال هم می‌آیند. نام دیگر این تضاد، تقابل جهتی است.

شمال و جنوب، اختر و باختر،‌شرق و غرب

تضاد فعلی

این حالت از تضاد مخصوص همه افعال است و شکل معمول و منفی افعال در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند.  

خوردن و نخوردن، رفتن و ماندن، دیدن و ندیدن

تضاد نمادین

این حالت از تضاد، به شکلی غیرمستقیم و با ظرافت سخن شاعر یا نویسنده شکل می‌گیرد؛ یعنی، شاعر به جای استفاده مستقیم از کلمات متضاد برای زیبایی و پرباری اشعار خود، با کمک گرفتن از نمادهای مرسوم، واژگانی متضاد می‌آفریند.

کس نیاید به زیر سایه بوم
ور همای از جهان شود معدوم

گلستان، سعدی

بوم نماد بدبختی و هما نماد خوشبختی است و تضادی غیر مستقیم به وجود آورده است.  

تضاد مجازی و کنایی

برخ اوقات کلمات در معنای حقیقی باهم مغایرتی ندارند، اما مجازاً آنها را تضاد می‌دانیم. گاهی کنایه‌هایی خلق می‌شوند که فقط در کنار هم حس تضاد ایجاد می‌کنند. به طور مثال در بیت زیر، مصراع اول مجازاً کنایه از خوشبختی است و مصراع دوم آن کنایه از بدبخت کردن است

یکی را به سر بنهد تاج بخت
یکی را به خاک اندر آرد ز تخت

تضاد ترکیب اضافی یا ترکیب وصفی

اگر طرفین تضاد به صورت ترکیب‌های وصفی و اضافی نوشته شوند، به آن تضاد ترکیب اضافی و یا تضاد ترکیب وصفی گفته می‌شود.

آن شنیدی که لاغری دانا
گفت باری به ابلهی فربه

در این بیت لاغر دانا و ابلهی فربه ترکیب اضافی است که باهم در بیت تضاد ایجاد می‌کنند.

مقابله چیست؟

گاهی اوقات تضاد فقط در سطح کلمات رخ نمی‌دهد. یعنی ممکن است اغلب کلمات یک جمله یا مصراع با بیشتر کلمات جمله یا مصراعی دیگر مغایرت داشته باشند. در این صورت آرایه مقابله رخ می‌دهد.

کهن کند به زمانی همان کجا نو بود
و نو کند به زمانی همان که خُلقان بود

رودکی،‌ قصاید

چطور آرایه تضاد را در جمله بیابیم؟

همانطور که گفته شد این آرایه، معنوی است؛ پس از طریق معنای آن به راحتی قابل تشخیص است. تنها کافیست مقداری به معنا کلمات دقت کنیم.

آیا هر تضادی مراعات‌النظیر هم هست؟

سوالی که بعد از مطالعه آرایه مراعات نظیر و تضاد برای اکثر افراد پیش می‌آید این است که آیا هر تضادی مراعات نظیر هم هست؟ پاسخ به این سوال مثبت است؛ زیرا در آرایه تضاد کلماتی مرتبط به هم اما با معنای مخالف در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. در آرایه مراعات نظیر هم کلماتی که از نظر معنا در ارتباط هستند در کنار هم قرار می‌گیرند. بنابراین هر تضادی، مراعات‌ نظیر هم هست.