مفعول و روش‌های تشخیص آن

مفعول کلمه‌ای عربی است که معنای آن، انجام داده شده است و اشاره به کسی یا چیزی دارد که فعل بر آن واقع شده باشد. در دستور زبان فارسی هم مفعول، اسم یا یک گروه اسمی است که کاری روی آن انجام می‌شود و معنی جمله را کامل می‌کند. برای مثال، به جمله‌های زیر دقت کنید:

علی در را بست.
زهرا چای را نوشید.
میثم پنجره‌ها را رنگ کرد.

حتما می‌دانید که هر جمله از دو بخش نهاد و گزاره ساخته شده است. جزء اصلی نهاد، گاهی فاعل و جز اصلی گزاره، همیشه فعل است. همانطور که می‌دانیم، فاعل کسی است که فعلی را انجام می‌دهد؛ مانند آریا در جمله زیر:

آریا نشست.

معنای جمله بالا به خودی خود کامل است و نیاز به هیچ گلمه دیگری ندارد تا مفهومی را در ذهن مخاطب روشن کند. اما در برخی مواقع جمله معنای کامل ندارد و شنونده منتظر می‌ماند تا اطلاعات بیشتری دریافت کند، به جمله زیر توجه کنید:

به تو هدیه می‌کنم که روزی به خاطر بیاوری تا چه اندازه دوستت داشتم.

احتمالا پس از خواندن این جمله، به ذهن شما هم خطور کرد که چه چیزی را هدیه می‌کند؟ بنابراین جمله کامل نیست و فعل از فاعل تجاوز کرده و بر کسی یا چیز دیگری نیز واقع شده است. این کس یا چیز را مفعول می‌گوییم. جمله زیر را بخوانید:  

این کتاب را به تو هدیه می‌کنم که روزی به خاطر بیاوری تا چه اندازه دوستت داشتم.

به چند مثال دیگر درباره مفعول دقت کنید:

ستاره کارخانه را خرید.
شهاب گل می‌فروشد.

اگر خانه و گل را از دو جمله بالا حذف کنیم معنی کامل و رسایی نخواهند داشت.

نکته: همانطوری که شاید تاکنون متوجه شده‌اید، مفعول اغلب در جمله‌هایی به کار می‌رود که فعل متعدی داشته باشند.

جایگاه مفعول در جمله

جایگاه مفعول در جمله معمولا پس از نهاد و پیش از فعل است. مفعول می‌تواند اسم، ضمیر شخصی یا ضمیر اشاره باشد:

اسم: استاد ستاره را سرزنش کرد.
ضمیر شخصی: مادر او را تحسین کرد.
ضمیر اشاره: بچه‌ها آن را نیاوردند.

نکته: شاید بد نباشد که در این بخش، به محل صحیح قرار گرفتن را در جمله هم اشاره‌ای بکنیم. وقتی جمله‌ای متعدی را می‌نویسید تلاش کنید که حرف را (نشانه مفعول) بلافاصله پس از مفعول بیاید. به مثال زیر دقت کنید:

نادرست: من کتابی که از دوستم گرفتم را به او پس دادم.
درست: من کتابی را که از دوستم گرفتم، به او پس دادم.

همانطوری که می‌بینید، کتابی مفعول است و بلافاصله پس از آن باید کلمه را بیاید.

روش تشخیص مفعول

برای تشخیص مفعول در جمله، علاوه بر توجه به حضور حرف نشانه را، می‌تواند از پرسشی با ساختار زیر کمک گرفت:

چه چیزی / چه کسی + را‌ + فعل = مفعول

چرا مثل دیوانه‌ها با حیوانات و گیاهان صحبت می‌کنی؟ آنها که زبان تو را نمی‌فهمند؟

برای تشخیص مفعول این جمله می‌پرسیم:

چه چیزی را نمی‌فهمند؟ زبان تو را  (مفعول)

نکته: گاهی مفعول در جمله وابسته می‌آید که در این صورت سوال را از جمله هسته می‌پرسیم، مثال:

گفتم ای سلطان خوبان رحم کن بر این غریب

می‌پرسیم:

چه چیزی + را + گفتم؟ = ای سلطان خوبان رحم کن بر این غریب.

نشانه‌های ظاهری مفعول در جمله

توضیحات بیشتر را در ادامه بخوانید؛

الف) مفعول معرفه (شناس) با همراهی را

همه جزوه‌ها را پاکنویس کردم.

برای اطلاعات بیشتر، توصیه می‌کنیم مقاله «را» نشانه مفعول چیست و چه قواعدی دارد؟ را مطالعه کنید.

ب) همراهی با ی در صورتی که مفعول نکره (ناشناس) باشد

کتابی آوردم.

ج) بدون را و ی، در صورتی که منظور از آن بیان جنس باشد

کتاب آورده‌ام.

یعنی آنچه آورده‌ام کتاب است نه چیز دیگر.

یا وقتی در جمله‌ای پرسشی می‌پرسیم:

- نیما چه می‌خریدی؟
- سیب می‌خریدم.

در اینجا چه به معنای چه جنسی است و آنچه در پاسخ آمده است جنسی است که خریده شده است.

د) و در آخر گاهی همراهی را و ی

دوستان گویند سعدی! خیمه بر گلزار زن
من گلی را دوست می‌دارم که در گلزار نیست.

سعدی

امروز دوستی را در خیابان دیدم که سال‌ها به دنبالش بودم.

نکته: در بعضی دستورها، مفعول را مفعول بی‌واسطه یا مفعول صریح نامیده‌اند، در مقابل، از متمم با عنوان مفعول به‌واسطه یا مفعول غیرصریح یاد کرده‌اند.

آیا مفعول می‌تواند از جمله حذف شود؟

نکته: مفعول از کلمات و نقش‌های دستوری است که ممکن است در جمله حذف شود برای مثال در جمله زیر می‌توانیم مشاهده کنیم که مفعول حذف شده است:

- کتابم کو؟
- علی برد. (علی کتاب را برد.)

عرفان نامه را برداشت و پست کرد. (عرفان نامه را برداشت/ عرفان نامه را پست کرد)

آیا نشانه را مفعولی با را فک اضافه متفاوت است؟

پاسخ این سوال قطعا مثبت است. برای اینکه در این باره اطلاعات بیشتری پیدا کنید، توصیه می‌کنیم مقاله رای فک اضافه را حتما مطالعه کنید.