صفت بیانی چیست؟

صفت بیانی به مجموعه‌ای از صفت‌ها گفته می‌شود که بر حالت و چگونگی، مکان و زمان، مقدار و اندازه، فاعلیت و مفعولیت دلالت می‌کنند. در گروه اسمی اگر کلمه‌ای بعد از کسره بیاید و مضافه الیه، صفت شمارشی و صفت تفضیلی نباشد، صفت بیانی است و بر این اساس صفت‌های بیانی در دسته وابسته‌های پسین اسم قرار می‌گیرند.

کفش راحت خریدم.
         زیبا
          نو
       گرانبها
      پارچه‌ای
      فرانسوی

*به جای راحت می‌توان همه این صفت‌ها را که از کیفیت، چگونگی، اندازه و .. کفش می‌گویند، آورد.

نکته: بعضی از صفت‌های بیانی برای توضیح بیشتر نیاز به متمم دارند و بدون آن ناقص هستند، مثلا:

متنفر از، آکنده از، بی علاقه به، محتاج به، سرگرم به، آشنا با و ...

صفت‌های بیانی به انواعی چون صفت‌های ساده، فاعلی، مفعولی، نسبی، لیاقت تقسیم می‌شوند که در ادامه به جزییات هریک می‌پردازیم.

صفت‌‌‌ ساده

این صفت‌ها تنها معنای چگونگی و خصوصیت را می‌رسانند و معنای فاعلی، مفعولی و نسبی و ... را در خود ندارند.

تاریک، روشن، خوب، بد، مهربان، خشن، دوست‌داشتنی، کوچک، بزرگ، صاف، ابری، تیره.

کتاب خوب مریم را آوردم.
دختر مهربان دایی یوسف را دیدم. 

صفت‌ فاعلی

این صفت بر انجام دهنده کار یا پذیرنده حالت دلالت دارد یا آن که مفهوم انجام عملی را به موصوف (اسم) نسبت می‌دهد. صفت‌های فاعلی از دسته صفت‌های ترکیبی هستند، به این ترتیب ساختمان آنها همواره یکی از ساختارهای مشتق یا مرکب را دارد.

صفت فاعلی معمولا با بن مضارع به علاوه یکی از پسوندها یا پیشوندهای گار، کار، گر، نده، ار، ان، ا و ... ساخته می‌شود، مانند:

بین + نده = بیننده
خند + ان = خندان
توان + ا = توانا
پرست + ار = پرستار
توان + گار = توانگر

نکته: صفت فاعلی با انواعی از اسم ذات و معنی و بن ماضی نیز در ساختارهای مشتق و مرکب ساخته می‌شود که برای اطلاع بیشتر می‌توانید به عنوان صفت فاعلی مراجعه کنید.

صفت مفعولی

صفت مفعولی، صفتی است که مفهوم وقوع فعلی را به موصوف خود نسبت می‌دهد؛ یعنی واقع شدن کاری را به اسم (موصوف) نسبت می‌دهد. معروف‌ترین ساختار صفت مفعولی بن‌ ماضی به‌علاوه ه است، مانند:

نوشت + ه = نوشته
گفت + ه = گفته
خواست + ه = خواسته
خراشید + ه = خراشیده

صدای نتراشیده و نخراشیده‌ای بلند شد.

صفت مفعولی علاوه بر این ساختار معروف (بن ماضی به علاوه ه)، از پیوستن پسوند‌هایی مانند ار یا آمدن اسم و صفت قبل از بن ماضی نیز ساخته می‌شود. برای آشنایی بیشتر یا این صفت به عنوان صفت مفعولی مراجعه کنید.

صفت نسبی

صفت‌های نسبی با اضافه شدن پسوندهای ی، انه، گانه، گان، گانی، مان، و، ین/ینه، گار، چی به اسم، صفت و ضمیر ساخته می‌شوند. این صفت‌ها، صفت یا ویژگی را به جایی، جانوری یا چیزی نسبت می‌دهند، برای مثال ی که معروف‌ترین نشانه صفت نسبی است را در آخر اسم، ضمیر و حتی صفت ببیند:

ایرانی، دمدمی، خودی، سیاهی، دوراهی، نامی، قربانی و ...

صفت لیاقت

صفت لیاقت، شایستگی و لیاقت موصوف را نشان می‌دهد. اصلی‌ترین نشانه این صفت ی است که در آخر مصدر می‌آید، برای مثال:

دیدنی، خوردنی، خواندنی، رفتنی، نوشتنی، آمدنی و ...

این صفت در ساخت‌های دیگری با پسوندهایی چون گار، گان، وار، انه در پایان بن‌ ماضی و اسم نیز ساخته می‌شود.

ساختمان صفت‌های بیانی

صفت‌های بیانی علاوه بر دسته‌بندی معنایی که دارند از نظر ساختار و ساختمان کلمه نیز به انواعی تقسیم شده‌اند. که عبارتند از ساده، مشتق، مرکب و گروه وصفی یا صفتی.

حال با این مقدمه، به بررسی هریک از انواع صفت‌های بیانی می‌پردازیم و امیدواریم برای شما مفید باشد.

۱ـ صفت ساده

این صفت‌ها تنها از یک کلمه ساخته شده‌اند، مانند:

خوب، زشت، مست، پاک، صافی و ...

۲ـ صفت‌های مشتق

شامل صفت‌هایی است که با پسوندها و پیشوندهای اشتقاقی ساخته می‌شوند، مانند:

دانا، ستمگر، ناتوان و ...

۳ـ صفت بیانی مرکب

صفت‌هایی هستند که ساختمان آنها ترکیبی از بن ماضی، بن مضارع، اسم و دیگر صفت هاست، مانند:

خوب‌چهر، روشندل، صاحب‌خانه، خوش‌خوش، سرخ‌روی و ...

۴ـ گروه وصفی یا صفتی

گروه وصفی یا صفتی ترکیبی است از صفت، اسم و حروف اضافه، چون نمونه‌های زیر:

دست از جان شسته، دست از پا درازتر، اشک از دیده ریزان، تازه به دوران رسیده

ما در درون میکده صهبا به جام ریز
شیخ از درون صومعه گردن دراز کن

ملک الشعرا بهار