تشبیه چیست و چند نوع است؟

تشبیه مانند کردن چیزی به چیز دیگر است و یکی از زیباترین آرایه‌های ادبیات فارسی است که شاعران در اشعار خود از آن بسیار استفاده می‌کنند. در این مقاله قصد داریم این آرایه را با مثال برای شما توضیح بدهیم؛ از انواع آن و روش تشخیص اجزای یک تشبیه بگوییم.

تشبیه به چه معناست؟

معنای لغوی تشبیه در فرهنگ‌نامه معین اینطور نوشته شده است:

صورت چیزی را به چیز دیگری مانند کردن

پس تشبیه در آرایه ادبی، مانند کردن کسی یا چیزی به کسی یا چیز دیگر به وسیله ادات تشبیه است.

خوب است بدانید که این آرایه یکی از پرکاربردترین آرایه‌های فارسی است که در محاوره هم بسیار از آن استفاده می‌کنیم. شاعرانی مانند فردوسی، حافظ و سعدی بیش از دیگران از آن استفاده کرده‌اند.

چرا تشبیه متن را زیبا می‌کند؟

تشبیه به متن ویژگی‌هایی می‌بخشد که آنها را زیباتر می‌کند، این ویژگی‌ها عبارتند از؛

1- غیرقابل منتظره بودن

این ویژگی از آن حیث جالب است که دو یا چند چیز را که تقریباً شباهتی آشکار به هم ندارند، به یکدیگر نسبت می‌دهد تا معنی و مقصود نویسنده یا شاعر از نوشته، برای خواننده قابل درک شود.

2- اغراق کردن

در تشبیه همیشه کمی اغراق وجود دارد. هرچقدر اغراق بیشتر باشد، زیبایی تشبیه را بیشتر می‌کند.

3- ایجاد معما

یکی از زیبایی‌های تشبیه در متن آن است که در ظاهر و با نگاه اول درست و بدیهی به نظر نمی‌رسد و شنونده متحیر می‌کند، اما با کمی تأمل ربط آن نمایان می‌شود. در واقع نمی‌توان دو چیز را که در واقعیت از یک جنس هستند به هم نسبت داد و آن را تشبیه دانست. بیت زیر نمایش واضحی از کاربرد و وجود این آرایه برای زیبایی و خوانایی اشعار است که درخشندگی چهره را به خورشید تشبیه کرده است.

رها شد ز بند زره موی او
درخشان چو خورشید شد روی او

فردوسی، شاهنامه

ارکان تشبیه یا اجزای تشبیه

همانطور که در معنی این آرایه‌ گفته شد تشبیه از اجزای مختلفی تشکیل می‌شود که عبارتند از مشبه، مشبه‌به، وجه شبه، ادات تشبیه که در ادامه درباره هرکدام توضیحاتی را می‌خوانید.

مشبه

رکن اول تشبیه، مشبه است. مشبه چیزی است که آن را به چیز دیگری تشبیه می‌کنیم؛ به تعبیری دیگر، طرف اول تشبیه مشبه است. در مثال زیر همدردی به چسب تشبیه شده است و مشبه است.

همدردی در ارتباط انسان، مانند چسب است و اجازه می‌دهد عمق احساس دیگران را دریابیم.

خیره به خورشید، اروین یالوم

مشبه به

مشبه‌به رکن دوم است. چیزی است که مشبه به آن تشبیه شده‌است. به عبارتی طرف دوم تشبیه، مشبه‌به است. در مثال زیر زبان آدمیزاد به خود او (جسم و جانش) تشبیه شده است. پس عبارت خود او، مشبه به است.

زبان آدمیزاد مثل خود او ناقص و ناتوان است.

زنده به گور، صادق هدایت

نکته: کلمه یا صفتی که مشبه‌به قرار می‌گیرد، باید شناخته شده‌‌تر و معروف‌تر از مشبه باشد که فهم آن برای خواننده راحت‌ باشد. هر چه این ویژگی بیشتر در تشبیه رعایت شود، گیرایی و زیبایی متن بیشتر می‌شود.

وجه شبه

رکن سوم تشبیه، وجه شبه است که رابطه‌ای میان مشبه و مشبه‌به برقرار می‌کند؛ به عبارتی دیگر، وجه شبه همان ویژگی یا ویژگی‌های اشتراکی میان مشبه و مشبه‌به است. پس مشبه با داشتن این ویژگی شبیه به مشبه‌به می‌شود. در مثال زیر، تقسیم شدن، وجه اشتراک جهان سیاستمدارن و کیک عروسی است و وجه شبه قرار گرفته است.

سیاستمداران جهان را مثل کیک عروسی میان خود تقسیم کرده‌اند.

مسافرخانه بندر بارانداز، احمدرضا احمدی

ادات تشبیه یا ارکان تشبیه

رکن چهارم تشبیه، ارکان یا ادات تشبیه است و اجزای تشبیه را به یکدیگر مرتبط می‌کند. ادات در زبان فارسی، حروفی هستند که معنی شباهت را به خواننده می‌رسانند. پرکابردترین ادات تشبیه در زبان و ادبیات فارسی عبارتند از مثل، مانند، همچون، همچو، چون و چو. در مثال پایین، کلمه ما به وسیله چون، به شمع تشبیه شده است.

امروز [ما] باید به لطف خداوند چون شمعی سوزان در انگلستان بتابیم.

فارنهایت 451، ری بردبری

نکته: باید توجه داشت که کلمات چون و چو، هرگاه به معنای مثل و مانند در جملات ظاهر شوند، ارکان تشبیه به حساب می‌آیند و در غیر این صورت جزو ادات نیستند.

روش تشخیص اجزای تشبیه

برای تشخیض ارکان تشبیه بهترین کار این است که جمله را بر اساس قواعد دستور زبان فارسی مرتب کنید. چون در اشعار فارسی شاعر برای رعایت وزن و قافیه اجزای جمله را جابجا می‌کند. سپس با پرسیدن سوالی ساده و پیدا کردن جواب آن از داخل جمله به نتیجه مطلوب می‌رسیم. یعنی باید تشخیص بدهیم که چه چیزی مثل چه چیز دیگر است و چه چیزی باعث این شباهت شده است؟

حالا جواب سوال اول، مشبه و جواب سوال دوم، مشبه‌به و جواب بخش سوم، وجه شبه می‌شود و ادات تشبیه هم که مشخصا در هنگام مرتب سازی اجزای جمله نمایان شده است.

ستارگان همچون خورشیدی کوچک در آسمان می‌درخشند.

اجزای این جمله از لحاظ دستوری مرتب‌اند. پس به سراغ پاسخ سوال می‌رویم:

چه چیزی به چه چیزی و از چه جهتی به هم شباهت دارند؟

ستارگان از جهت درخشش به خورشیدی کوچک شباهت دارند.

انواع تشبیه

ارکان لازم برای ساختن یک تشبیه مناسب رکن اول و دوم است. رکن سوم و چهارم می‌تواند به‌طور غیر‌مستقیم حضور پیدا کند یا اصلاً حاضر نشود. برخی از نویسندگان و شاعران معتقدند که اگر ادات و وجه شبه در تشبیه را حذف کنیم، ارزش تشبیه افزون می‌‌شود. یعنی تشبیه‌هایی که رکن سوم یا وجه شبه در آنها حاضر نشده باشند، بسیار گیراتر و رساتر خواهند بود. بنابراین تشبیه‌ها بر اساس اجزای حاضر خود می‌توانند اقسامی داشته باشند که در این مقاله ما پرکاربردترین تشبیه‌ها را به شما معرفی می‌کنیم:

۱- تشبیه مرسل

تشبیه مرسل تشبیهی است که در آن ادات تشبیه وجود دارد.

روی چون ماهش در تاریکی می‌درخشید.

در مثال بالا، کلمه چون، ادات تشبیه است و روی به ماه تشبیه شده است که می‌درخشد.

۲- تشبیه موکد

اگر ادات تشبیه از جمله حذف شود به آن تشبیه موکد گفته می‌شود. در برخی کتب از این تشبیه با نام‌های مؤکد یا بالکنایه یا محذوف‌الادات نیز یاد شده است.

برای آنکه تشبیه موکد را بهتر درک کنید،‌ شعر زیر را از نادر نادرپور بخوانید:

دلی به ظلمت شب دارم
غمی به وسعت ویرانی

نادر نادرپور،‌ اشعار

مشبه مصرع اول کلمه دل، مشبه به آن، کلمه شب و وجه شبه آن، ظلمت است و هیچ ادات تشبیهی را نمی‌توانیم بیابیم.

به یاد داشته باشید که ارزش ادبی تشبیه موکد از تشبیه مرسل بیشتر است؛ زیرا حذف ادات تشبیه باعث می‌شود کلام طبیعی‌تر به نظر برسد و از طرفی ذهن مخاطب با معنا بیشتر درگیر می‌شود.

3- تشبیه بلیغ

 در تشبیه بلیغ، وجه شبه و ادات تشبیه ذکر نمی‌شود. پس این تشبیه تنها از مشبه و مشبه به ساخته می‌شود. تشبیه بلیغ در فن بیان، یکی از زیباترین انواع تشبیه است.

درخت دوستی، پنجه تقدیر، دست روزگار

باید بدانید که در کتاب‌ها، نام دیگر تشبیه بلیغ با عنوان اضافه تشبیهی نیز به کار برده شده است. زیرا این ترکیب از نظر دستوری از مضاف و مضاف‌الیه تشکیل شده است که بر پایه تشبیه شدن به یکدیگر در کنار هم قرار گرفته‌اند.

دریای محبت، خورشید صلح، ابر مهربانی و ...

نکته: نباید اضافه استعاری را با اضافه تشبیهی یکسان دانست. روش تشخیص آن ساده است؛ می‌توانیم در ابتدا جای کلمات را با هم عوض کنیم و سپس مابین دو کلمه، لغت مانند را اضافه کنیم و در انتها، فعل است را قرار بدهیم. بدین‌صورت اگر جمله معنی داشت، ترکیب اضافه تشبیهی است.

مهد زمین؛ یعنی زمین مانند مهد است.

که این جمله معنا دارد پس اضافه تشبیهی است.

اما اگر جمله معنایی نداشت،‌ اضافه استعاری است که در مقاله آرایه استعاره، آن را به صورت مفصل شرح داده‌‌ایم.  

دست سرنوشت؛ یعنی سرنوشت مانند دست است.

4- تشبیه بلیغ اسنادی

نوعی از تشبیه بلیغ وجود دارد که به آن تشبیه بلیغ اسنادی گفته می‌شود. یعنی در آن مشبه به به مشبه اسناد داده می‌شود.

علم نور است.
صورتش ماه بود.

5- تشبیه مفرد

هرگاه طرفین اول و دوم تشبیه از یک چیز تشکیل شده باشند و کلمات یا صفاتی، وجه شبه آن باشد، تشبیه مفرد است.

برق چشمانش همچون ستاره درخشان و روشن بود.

در این جمله، مشبه ‌ترکیب برق چشمانش و مشبه به کلمه ستاره است. همچون، ادات تشبیه و درخشان و روشن وجه شبه است. دقت کنید این جمله دو وجه شبه دارد.

6- تشبیه مرکب

در تشبیه مرکب، هیأتی به هیأت دیگر تشبیه شده است. در اشعار می‌توانید مشاهده کنید که مصرع اول در بیت، به‌کلی مشبه قرار گرفته و مصرع دوم مشبه به است.

ديده اهل طمع به نعمت دنیا
پُر نشود همچنان که چاه به شبنم

سعدی