خط تیره یا خط فاصله (-) و کاربردهای آن

خط تیره یا خط فاصله (-) یکی از نشانه‌های نگارشی است و همان‌گونه که از نامش برمی‌آید به طور معمول نمایش‌گر فاصله است. این نشانه در زبان انگلیسی با واژه dash یا hyphen شناخته می‌شود. در این نوشتار، مهم ترین کاربردهای خط فاصله یا خط تیره را در نگارش فارسی جمع‌آوری کرده ایم.

کاربردهای خط فاصله

بیان فاصله زمانی یا مکانی

خط تیره یا خط فاصله گاهی نشانه فاصله زمانی و یا مکانی است و جایگزینی برای حرف‌های اضافه تا و به است. وقتی بخواهیم از فاصله دو نقطه جغرافیایی و یا دو مقطع تاریخی و یا زمانی حرف بزنیم، در میان آن دو بازه زمانی و یا دو مکان از خط فاصله استفاده می‌شود. در واقع این نشانه جایگزینی برای حرف‌های اضافه «تا» و «به» است.

بیان فاصله مکانی

در مثال زیر، خط تیره نشانگر فاصله مکانی بین دو نقطه و جایگزینی برای حرف «به» یا «تا» است.

قطار تهران-کرمان ساعت 5 عصر به راه افتاد.

بیان فاصله زمانی (ساعت یا تاریخ)

گاهی خط تیره، برای اشاره به یک بازه زمانی، که می‌تواند ساعت یا تاریخ باشد، استفاده می‌شود. در این موارد این علامت جایگزین حرف اضافه تا یا الی است.

ساعت کار مطب، صبح‌ها 8 - 12 و عصرها 16 - 20 است.

فرمالیست‌ها طی سال‌های 1921 - 1925 آزادانه فعالیت می‌کردند.

رومان یاکوبسون (1896 - 1982) عضو حلقه زبان‌شناسی مسکو بود.

برای آگاهی بیشتر از شرح حال میرزا حبیب اصفهانی رجوع کنید به کتاب از صبا تا نیما، جلد 1، صفحه 395 - 405

نکته: در مورد نوشتن اعداد از تاریخی تا تاریخی یا از ساعتی تا ساعتی و یا از صفحه‌ای تا صفحه‌ای و موارد مشابه آن برخی افراد، از کم به زیاد از سمت راست اعداد را می‌نویسند و برخی دیگر از کم به زیاد از سمت چپ. هر دو شیوه درست است و بستگی به شیوه‌نامه آن متن دارد. اما حتما روش واحدی را در کل متن به کار ببرید.

جداسازی جمله معترضه از جمله اصلی

برای جداسازی جمله معترضه از جمله اصلی و قبل و پس از آن از خط تیره یا خط فاصله استفاده می‌شود. همان‌طور که در مقاله‌ای درباره پرانتز بود گفته شد؛ جمله معترضه یا میان‌جمله به جمله یا عبارتی گفته می‌شود که حذف آن به ساختار جمله آسیبی نمی‌زند و مراد از آن، توضیحی تکمیلی و دادن اطلاعات بیشتری در مورد جمله اصلی است. گاهی به جای خط تیره، قبل و بعد از جمله معترضه، علامت ویرگول به کار می‌رود.

در میان دامداران به‌­ویژه دامداران کوچ‌­نشین - با توجه به سختی و پرتعداد بودن کار روزانه - سرگرمی­‌ها یا همراه با کار انجام می‌­شد و یا به هنگام غروب آفتاب و پس از آن‌که دام­‌ها اسکان داده می‌­شدند فرصتی برای سرگرمی­‌های عمومی به­‌وجود می­‌آمد.

مسأله­ کار و معیشت - و در معنایی کلی‌­تر بقا - در جوامع کهن دامدار و کشاورز نیازمند تلاش بی‌وقفه و شبانه‌­روزی است.

هنگام ترکیب دو کلمه که معنی واحدی را می‌رسانند

گاهی دو واژه در کنار هم یک مفهوم را می‌سازند؛ به عبارتی گاه برای القای وجوه مختلف وضعیت باید دو واژه را در کنار هم قرار داد. در بین این واژه‌های دو جزئیِ مرکب، از خط تیره استفاده می‌شود.

فیلم‌های علمی-تخیلی را بسیار دوست دارم.

در دوران دبیرستان مسئول واحد سمعی-بصری مدرسه بودم.

کودک چهار-پنج ساله به نظر می‌رسید.

برای نگارش مکالمه دو نفر

دیگر کاربرد خط تیره یا خط فاصله در نوشتار، هنگام نگارش مکالمه بین دو نفر است؛ چنین کارکردی به ویژه در متونی چون نمایشنامه‌ها، فیلمنامه‌ها و داستان‌ها وجود دارد. برای پرهیز از نوشتن هر باره نام دو نفر، خط تیره به کار می‌رود.

- من باید بروم.
- من می‌دانم چرا رفتی.
- هم‌خانه‌ام آمده. زنگ در را زد. بعضی وقت‌ها ناغافل می‌آید.
- آن‌وقت نمی‌دانستم؛ اما حالا می‌دانم چرا رفتی.
- خداحافظ.
- تلفن می‌زنی؟
- شماره‌ها را حفظ نمی‌کنم. متأسفم. خداحافظ.
صدای بوق آمد. مرد همان‌طور به صدای بوق گوش کرد، ممتد و طولانی بود.

داستان خیابان‌های نیمه‌شب، حسین سناپور

برای جدا کردن تعدادی عدد و یا کلمه

هر گاه بخواهیم تعدای عدد و یا کلمه را در کنار هم بیاوریم می‌توانیم از خط تیره برای جداسازی آن‌ها استفاده کنیم.

اعداد زوج را از میان اعداد زیر انتخاب کنید.

1 - 4 - 5 - 10 - 3 - 6 - 15 - 22 - 26 - 13 - 15 - 17 - 19 - 0

زمان بر سه نوع است:

گذشته - حال - آینده

دسته‌بندی مطالب و نوشتن انشعابات یک موضوع

برای دسته‌بندی و برشمردن اجزای موضوعی و یا انشعابات آن می‌توان از خط تیره استفاده کرد. گاهی برای چنین کاری از اعداد و یا حروف استفاده می‌شود که در چنین مواردی هم می‌توان پس از اعداد و یا حروف از خط تیره استفاده کرد (برای این مورد ممکن است از پرانتز و یا نقطه هم استفاده شود).

نمایش‌های ایرانی پس از اسلام را می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:

- نقالی
- نمایش‌های عروسکی
- تعزیه
- نمایش‌های شادی‌آور

رابطه­‌ سرگرمی و کار بر سه شکل است:

1- سرگرمی همراه با کار
2- سرگرمی در فراغت‌های کوتاه
3- سرگرمی در زمان فراغت پس از کار

علامت منهای ریاضی

خط تیره برای نمایش علامت منهای ریاضی نیز کاربرد دارد.

۵ - ۲ = ۳

جداسازی هجاها یا بخش‌های یک واژه

واژه برادر سه هجا دارد:

بَ - را - دَر

نمایش پیوستگی کلمه انتهای سطر و کلمه ابتدایی سطر بعدی در واژه‌های دوجزئی مرکب

هر گاه یک واژه دو جزئی مرکب در انتهای سطر قرار گیرد به طوری که نیمی از آن به ابتدای سطر بعدی برود، برای نمایش پیوستگی این دو واژه از خط تیره استفاده می‌شود. به این قابلیت در زبان انگلیسی Hyphenation و به خط تیره‌ای که در انتهای سطر درج می‌شود، Hyphen می‌گویند.

طی چند دهه­ گذشته خوردن چای در میان کارهای سخت در اکثر فرهنگ‌ها و پاره‌فرهنگ-
های این منطقه متداول بوده است.

شکستن کلمات مرکب در انتهای سطور، در گذشته کاربرد بیشتری داشته و اکنون کمتر شده است و این کار چندان توصیه نمی‌شود. در نرم‌افزار ورد و برای زبان انگلیسی، این قابلیت را می‌توان برای متون فعال یا غیرفعال کرد.

نحوه تایپ خط تیره یا خط فاصله

در زبان فارسی، برای خط تیره، از دو نویسه (کاراکتر) مختلف می‌توان استفاده کرد. یکی همان کاراکتری است که معمولاً برای این کار استفاده می‌شود؛ یعنی کلید منها (-) روی صفحه کلید. کاراکتر دیگر، کاراکتری است که استفاده اصلی آن برای کشیده نویسی حروف است و نام آن در استاندارد یونیکد arabic tatweel (تطویل عربی) است؛ اما برخی از آن به عنوان خط تیره نیز استفاده می‌کنند.

این کاراکتر در صفحه کلید رایج ویندوز با فشردن shift و حرف (ت) به طور همزمان و در کیبورد استاندارد فارسی با فشردن shift و علامت منها (-) درج می‌شود. فرق ظاهری این دو نویسه، در جای قرارگیری خط تیره روی خط زمینه است. در حالت استفاده از نویسه کشیده‌نویسی، این کاراکتر دقیقاً روی خط زمینه و به این شکل (ـ) خواهد بود. اما اگر بخواهید آن را قبل یا بعد از یک حرف چسبان استفاده کنید، حتما باید یک نیم‌فاصله بین حرف و این نویسه قرار دهید تا از کشیده‌شدن حروف اجتناب شود.

با نویسه خط تیره اصلی: سمعی-بصری
با نویسه کشیده‌ساز: سمعی‌ـ‌بصری

توصیه ما استفاده از کاراکتر اصلی خط تیره است؛ چرا که علامتی است که دقیقا به همین منظور وضع شده است.

فاصله‌گذاری قبل و بعد از خط تیره

در مورد فاصله‌گذاری خط تیره یا خط فاصله از کاراکتر پیش و پس از خود شیوه ثابتی مشاهده نشده؛ اما ما در یوتایپ شیوه مشخصی را برگزیده‌ایم. هنگامی که خط تیره برای ساخت یک واژه مرکب دو جزئی به کار می‌رود، از آن‌جایی که این دو واژه در کنار هم یک واژه را می‌سازند، فاصله‌ای پیش یا پس از خط تیره نمی‌گذاریم؛ واژه مرکب علمی-فرهنگی مثالی برای این مورد است.

هر گاه خط تیره برای در بر گرفتن جمله معترضه و پیش و پس از آن می‌آید، از حرف‌های پیش و پس از خود فاصله می‌گیرد.

در مواقعی که خط تیره برای معرفی اقسام و اجزای موضوعی و یا دسته‌بندی به کار می‌رود از حرف پس از خود یک فاصله می‌گیرد و در مواقعی که از حروف یا شماره برای این مورد استفاده می‌شود و خط تیره پس از آن شماره یا حرف می‌آید به حرف یا عدد پیش از خود چسبیده و از حرف پس از خود یک فاصله خواهد داشت.

نکته فنی

توصیه می‌کنیم در زمان نگارش متن در نرم‌افزارهای واژه‌پردازی چون Word درج این گونه علائم را دستی انجام ندهید و آن را به صورت خودکار و به کمک قابلیت Bulleting‌ و Numbering‌ خود نرم‌افزار انجام دهید. در زمان نگارش متون در وب نیز، این کار را می‌توان به کمک ویرایشگرهای مختلف و با تگ‌های <ol> و <ul> در HTML انجام داد.