فعل را علاوه بر تعریف کلی و معمولش در زبان فارسی، می‌توان کلمه‌ای دانست که عهده‌دار مشخص کردن زمان وقوع فعل، شخص، وجه و معلوم یا مجهول بودن جمله است. پس ما وقتی از فعل مجهول حرف می‌زنیم در واقع به یکی از حالت‌ها و ویژگی‌های فعل که در مقابل آن فعل معلوم قرار دارد، اشاره می‌کنیم. معلوم یا مجهول با نهاد بودنِ فاعل یا مفعول در جمله مشخص میشود. پس فعلی را که فاعل (نهاد) آن معلوم باشد فعل معلوم می‌گویند؛ مانند دو فعل آمدند و دیدند در دو جمله زیر:
شاگردان آمدند.
شاگردان معلم را در خیابان دیدند.
برعکس، فعلی که فاعل آن معلوم نباشد فعل مجهول نامیده میشود؛ برای مثال در جمله زیر، می‌توان شاگردان را نیاورد و نوشت:
یوتایپ | آموزش تایپ ده‌انگشتی
در اینستاگرام، کلی مطالب آموزشیِ جالب و مفید برایتان داریم 
معلم در خیابان دیده شد.
این قابلیتِ فعل‌های گذرا (متعدی) است که می‌توان آنها را به مفعول نسبت داد؛ یعنی، از نوشتن فاعل صرف نظر کرد و در نتیجه جمله را با کمک فعل شدن و گذراندن مراحل دیگر مجهول کرد.
در ادامه با هدف به‌کارگیری درست و بجای فعل مجهول در نوشتار و گفتار فارسی، با شیوه ساخت و کاربردهای مناسب فعل مجهول بیشتر آشنا خواهیم شد:
ساختار فعل مجهول
ساخت فعل مجهول فقط با فعل‌های گذرا (متعدی) و در پنج مرحله انجام میشود.
مراحلی که در جدول زیر برای مجهول کردن جمله «هیأت داوران، دانشجویان ممتاز را برگزید» انجام داده‌ایم، توجه کنید:
| مراحل مجهول ساختن جمله معلوم | نهاد (فاعل) | مفعول | فعل |
|---|---|---|---|
| نهاد را حذف می‌کنیم. | × | دانشجویان ممتاز را | برگزید⍉ |
| مفعول جمله را نهاد قرار می‌دهیم. نشانه مفعولی «را» را حذف می‌کنیم. | دانشجویان ممتاز | - | برگزید⍉ |
| فعل جمله را به صفت مفعولی (بن ماضی + ه) تبدیل می‌کنیم. | دانشجویان ممتاز | - | برگزیده |
| از «شدن»، فعلی متناسب با زمان اصلی به صفت مفعولی می‌افزاییم. | دانشجویان ممتاز | - | برگزیده شد |
| شناسه را با نهاد جدید مطابقت می‌دهیم. | دانشجویان ممتاز | - | برگزیده شدند |
دانشجویان ممتاز برگزیده شدند.
نکته: بعد از مجهول کردن فعل، شناسه آن را با نهاد جدید مطابقت می‌دهیم. توجه کنید که زمان فعل مجهول را، زمانِ فعلِ کمکی شدن مشخص می‌کند. پس دقت کنید که مهم‌ترین بخش تبدیل فعل معلوم به مجهول مطابقت زمان فعل معلوم و مجهول است؛ یعنی اگر زمان فعل معلوم ماضی استمراری بود فعل مجهول نیز باید ماضی استمراری باشد. بنابراین ساختار فعل مجهول به شکل زیر است:
مفعول + صفت مفعولی + شد + شناسه
برای آشنایی مفصل با شیوه ساخت و شکل مجهول هر یک از افعال صرفی می‌توانید به مقاله فعل‌های مضارع ساده، مضارع التزامی، مضارع اخباری، مضارع مستمر، ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، ماضی التزامی، ماضی بعید، ماضی ابعد، ماضی ملموس نقلی و مستقبل مراجعه کنید.
اما برای مطالعه سریع، می‌توانید به جدول زیر نگاهی بیندازید.
| نوع فعل | حالت معلوم | حالت مجهول |
|---|---|---|
| ماضی ساده | پسر شیشه را انداخت | شیشه انداخته شد |
| ماضی استمراری | پسر شیشه را می‌انداخت | شیشه انداخته می‌شد |
| ماضی بعید | پسر شیشه را انداخته بود. | شیشه انداخته شده بود. |
| ماضی نقلی | پسر شیشه را انداخته است. | شیشه انداخته شده است. |
| ماضی مستمر | پسر داشت شیشه را می‌انداخت. | شیشه داشت انداخته می‌شد. |
| ماضی التزامی | امیدوارم پسر شیشه را انداخته باشد. | امیدوارم شیشه انداخته شده باشد. |
| مضارع اخباری | پسر شیشه را می اندازد. | شیشه انداخته میشود. |
| مضارع التزامی | امیدوارم پسر شیشه را بیندازد. | امیدوارم شیشه انداخته بشود |
| مضارع مستمر | پسر دارد شیشه را می‌اندازد. | شیشه دارد انداخته میشود. |
| آینده | پسر شیشه را خواهد انداخت. | شیشه انداخته خواهد شد. |
نکته: بعضی از فعل‌های مرکب، فعل‌های متعدی و فعل‌هایی که با فعل کمکی می‌آیند، گاهی برای تبدیل شدن به فعل مجهول راه متفاوتی دارند. برای آشنایی بیشتر با انواع این فعل‌ها و چگونگی این تغییرات می‌توانید به بخش فعل معلوم و مجهول کتاب دستور مفصل امروز خسرو فرشیدورد مراجعه کنید.
ساختارهای دیگر فعل مجهول
برای ساختن فعل مجهول در متون نوشتاری و گفتاری زبان فارسی، علاوه بر ترکیب صفت مفعولی + صرف فعل شدن (با همان ساختار حذف فاعل و را در جمله) اَشکال دیگری نیز می‌بینیم.
استفاده از تکواژ -َند
یکی از این اشکال که وحیدیان کامیار به آن اشاره کرده است، استفاده از تک واژه «-اَند» (سوم شخص جمع) با فعل معلوم است؛ مثلاً به جای از قدیم گفته شده است، می‌گویند از قدیم گفته‌اند. یا به‌جای جمله، جیبش زده شده است، می‌گویند جیبش را زده‌اند.
نکته: استفاده از تکواژ «-اَند» و ساختار سوم شخص جمع در پایان فعل معلوم برای مجهول ساختن جمله، همیشه در فارسی معمول بوده است. در کلیله بهرام‌شاهی، فعل مجهول حُکی (عربی) به صورت آورده‌اند ترجمه شده نه آورده شده است یا حکایت شده است.
فعل مجهول کوتاه یا مجهول بدون صفت مفعولی
فرشیدورد شکل دیگری از فعل مجهول را در کتاب خود ذکر کرده و آن را فعل مجهول کوتاه یا مجهول بدون صفت مفعولی نام نهاده است. در این افعال صفت مفعولی کرده از جمله حذف میشود؛ اما جمله همچنان معنای مجهول دارد و خللی در معنا هم ایجاد نمی‌شود. به این مثال دقت کنید که جمله معلوم ناظم، حسین را از مدرسه اخراج کرد تبدیل شده است به: حسین از مدرسه اخراج شد؛ در حالی که شکل مفعولی این جمله باید به صورت حسین از مدرسه اخراج کرده شد، باشد.
نکته: این اتفاق را معمولاً در فعل‌های مرکب متعدی می‌بینیم.
استفاده از افعال آمدن و گشتن
در آثار کلاسیک زبان فارسی هم از کلمات آمدن و گشتن برای ساختن فعل مجهول به‌کار رفته است:
خوشتر آن باشد که سر دلبران
مثنوی، مولانا
گفته آید در حدیث دیگران
چنینم نوشته بداختر بسر
شاهنامه، فردوسی
که من کشته گردم بدست پدر
کاربردهای فعل مجهول
الف) در طبیعی‌ترین حالت، هنگامی که فاعل معلوم نباشد:
در بسته شد.
ب) هنگامی که فاعل اهمیتی ندارد و توجه گوینده به فعل است:
میز چیده شده است.
ج) گوینده به عمد نخواهد نام فاعل را بیاورد:
پرویز کشته شد.
نکته: این کاربرد را امروز در نوشته‌های خبری زیاد می‌بینیم، خبرنویس به‌‌دلیل ترجمه بودن متن یا تابو بودن نام شخص یا گروهی خاص، از آوردن فاعل جمله خودداری می‌کند.
د) در مواردی که گوینده یا نویسنده اطلاعات را بدیهی و بسیار روشن فرض می‌کند
زمین و آسمان آفریده شد.
مشکلات فعل مجهول در ویراستاری
ابتدا یادآوری این نکته ضروری است که دستورشناسان درباره نیاز زبان فارسی به ساخت یا کاربرد جمله‌های مجهول در نوشته‌های فارسی اختلاف نظر جدی دارند. شاید دلیل اصلی بسیاری از آنها را بتوان در این نظر خسرو فرشیدورد خلاصه کرد که «فعل مجهول در زبان پهلوی وجود نداشته و در فارسیِ دریِ قدیم هم کم بوده است ولی امروز تحت تاثیر مباحث ترجمه، این قسم فعل فراوان شده است». ویراستارانی چون ابوالحسن نجفی و رضا بهاری نیز دو کتاب غلط ننویسیم وبه زبان آدمیزاد درباره به‌کارگیری زیاد جمله‌های مجهول در نثر یا ترجمه، به ویراستاران و مترجمان هشدار داده‌اند. خلی از لطف نیست که بدانیم در بحث ویرایشِ جمله‌های مجهول توجه به دو مورد اهمیت دارد؛
۱- کاربرد نابه‌جای جمله‌های مجهول با ساختاری ناآشنا
این به حاصل ترجمه و گرته‌برداری‌ها از زبان‌های انگلیسی و فرانسوی است. متن‌ها در متون ترجمه از نوشتار رایج نویسندگان و خبرنگاران دیده میشود. در این جمله‌ها از حروف اضافه‌ای مثل توسط، به وسیله، از سوی استفاده میشود که در ادبیات کلاسیک یا گفتار عادی فارسی‌زبانان سابقه ندارد، چراکه زبان فارسی با داشتن امکانی چون حرف مفعول‌ساز را، تقریباً از ساخت جمله مجهول دیگری، به ویژه با چنین حروف اضافه‌ای، بی‌نیاز بوده است.
برای مثال انگلیسی و فرانسوی زبان‌ها برای صحبت از تاریخ امریکا می‌نویسند:
امریکا در جنگ جهانی دوم مردم هیروشیما را قتل عام کرد
اما اگر بخواهند از تاریخ هیروشیما بگویند، می‌نویسند:
مردم هیروشیما در جنگ جهانی دوم توسط امریکا قتل عام شدند.
آنها راه سومی برای بیان این جمله ندارند اما یک فارسی زبان می‌تواند با آوردن را جمله را اینگونه بنویسد:
مردم هیروشیما را امریکا در جنگ جهانی دوم قتل عام کرد.
۲- ننوشتن جمله مجهول در ساختار معمولش
چنین ساختاری در سبکی که نام جعلیِ سبک اداری را برخود دارد پرکاربرد است. در سال‌های اخیر، در نامه‌های اداری اصطلاحات و واژه‌های ناآشنا و نامأنوس فراوانی به‌کار می‌رود. یکی از آنها ساختاری است که به جای استفاده از جمله مجهول، از فعل‌های مرکب با یاورهای خاص استفاده می‌کند، برای نمونه به جای:
او در دانشگاه پذیرفته شد
می‌نویسد:
او مورد پذیرش قرار گرفت.
یا به جای
خون او بارها آزمایش شد.
می‌نویسد:
خون او بارها مورد آزمایش قرار گرفت.
به هر روی نباید فراموش کرد که در زبان فارسی تمایل بر این است که تا وقتی می‌توان از ساختمان معلوم استفاده کرد از ساخت جمله مجهول باید پرهیز کرد. برای تبدیل فعل مجهول به معلوم و رسیدن به جمله‌ای صحیح‌تر در زبان فارسی باید مراحل زیر را طی کرد:
- اضافه کردن نهاد و را (نقش‌نمای مفعولی)
- تعیین زمان دقیق فعل کمکی شدن
- حذف فعل کمکی شدن
- حذف توسط، به‌وسیله، از سوی (در صورت حضور در جمله)
- استفاده از فعل اصلی متناسب با زمان فعل کمکی شدن
نکته: در فارسی، همه افعال گذرا نقش‌نمای مفعولی را نمی‌گیرند.
توی دستت چند انگشت داری؟
تایپ ۲ انگشتی و ۴ انگشتی مبتدی و کُنده. تایپ ده‌انگشتی رو ساده و حرفه‌ای یاد بگیر.
برای شروعِ رایگانِ آموزش اینجا کلیک کن
درود مطالب بسیار مفیدی را به اشتراک گذاشتید. پاینده باشید. با سپاس
سلام
خیلی ممنون بسیار زیبابود
چون از منابع معتبر استفاده کرده بودید
ومطلب ازترتیب و انسجام خیلی خوبی برخوردار بود
ضمنا شاهد مثال ها وجدول هاعالی بودند
سلام بسیار عالی است خدا به شما خیر بده. خیلی از شما می آموزیم