حسن تعلیل چیست؟

گاهی شاعر یا نویسنده برای خیال‌انگیز کردن متن خود، از آرایه حسن تعلیل استفاده می‌کند. آرایه حُسن تعلیل یکی از زیباترین آرایه‌های ادبی معنوی است که شعر را بسیار لطیف می‌کند. در این مقاله قصد داریم این آرایه را بررسی کنیم.

حسن تعلیل به چه معناست؟

برای درک بهتر این کلمه، ابتدای به معنای تحت‌الفظی آن می‌پردازیم؛

حُسن در لغت‌نامه به معنی زیبایی، نیکویی و جمال است و تعلیل به معنای علت‌یابی، علت‌اندیشی و دلیل آوردن است؛ پس معنای تحت‌الفظی این کلمه‌ یعنی با نیکویی و زیبایی بیان کردنِ علت و دلیل یک موضوع.

خوب است که بدانید دکتر کزازی در کتاب «بدیع؛ زیباشناسی سخن پارسی»، معادلِ فارسیِ حُسنِ تعلیل را بهانگیِ نیک نامیده‌ است.

آرایه حسن تعلیل چیست؟

در اصطلاح ادبی، حسن تعلیل یعنی شاعر برای قانع کردن خواننده از دلایل خیال‌انگیز و شاعرانه، اما غیر واقعی استفاده می‌کند. در واقع همین‌که علت یک رویداد بی‌منطق و غیر‌واقعی باشد، حسن تعلیل به‌وجود می‌آید.

بید مجنون در تمام عمر، سر بالا نکرد
حاصل بی‌حاصلی نبود جز شرمندگی

صائب تبریزی، غزلیات

در این بیت علت خمیدگی شاخه‌های بید مجنون را، خجالت از نداشتن میوه و محصول بیان کرده در صورتی که این دلیل غیر واقعی است؛ اما به صورت زیبایی شاعرانه شده و در ذهن خواننده قابل باور و زیبا است.

نکته قابل توجه در این آرایه این است که علتی که برای حسن تعلیل بیان می‌شود، نباید بر پایه تشبیهات و نظریات علمی باشد. هدف شاعر فقط باید ارائه دلیلی باشد که خواننده را قانع کند و ادعایی کند که در عین غیرحقیقی بودن به مذاق خواننده خوش بیاید.

چطور حسن تعلیل را در جمله بیابیم؟

یکی از بهترین روش‌های پیدا کردن حسن تعلیل در اشعار، دانش ادبی غنی و مطالعه فراوان است تا بتوانید به مفاهیم ویژه این آرایه تسلط پیدا کنید. اما راه‌هایی ساده‌تر هم برای این کار وجود دارد؛ به نکات زیر توجه کنید:

۱- یافتن دلایل غیرواقعی

اصولاً حسن تعلیل درباره پدیده‌های طبیعی و اتفاقات و حوادثی است که روزمره به چشم ما می‌خورد.

به سرو گفت کسی میوه نمی‌آری؟
جواب داد که آزادگان تهی دست‌اند.

در این بیت به بی‌بار بودن درخت سرو اشاره دارد که پدیده‌ای طبیعی است، اما دلیل واقعی میوه نداشتن سرو به فقیر بودن و آزادگی ربطی ندارد. ولی دلیلی که شاعر آورده خواننده را قانع می‌کند.

۲- دلیل‌تراشی

برای پیدا کردن حسن تعلیل فقط کافیست در اشعار و متون به دنبال دلیل باشید. اگر دلیلی یافتید به طرفین آن نگاه کنید که در حالت واقعی چنین چیزی صحت دارد یا خیر؟ اگر جواب بله بود که این آرایه وجود ندارد و اگر جواب منفی بود آرایه را پیدا کرده‌اید.

درفشان لاله در وی چون چراغی
ولی از دود او بر جانش داغی

علت سیاهی درون لاله، دودی است که از چراغ ایجاد شده؛ که کاملاً غیرحقیقی‌ است.

۳- تمرین برای ساختن حسن تعلیل

در نهایت برای حرفه‌ای شدن در یافتن این آرایه، می‌توانید برای پدیده‌های روزمره دلایل غیر واقعی، اما شاعرانه و زیبا بیاورید. این‌گونه ذهن شما ناخودآگاه دلایل غیرواقعی و واقعی را بررسی و تحلیل می‌کند. از طرفی اگر دست به قلم باشید این کار تمرین بسیاری خوبی برای افزایش تخیل و خلاقیت شما است.

آن زلف مشکبار بر آن روی چون بهار
گر کوته است، کوتهی از وی عجب مدار
شب در بهار روی نهد سوی کوتهی
آن زلف، چون شب است و آن روز چون بهار

امیر معزی، قصاید

در این ابیات شاعر دلیل کوتاهی مو معشوقه را به سیاهی شب تشبیه کرده و روی معشوق را همچون بهار زیبا دانسته است؛ اما ما می‌دانیم که شب در فصل بهار کوتاه‌تر از روز است.