آرایه ایهام چیست؟ مثال‌هایی تازه برای درک بهتر ایهام

آرایه ایهام که به آن توریه، توهم و تخیل نیز می‌گویند از مصدر وهم می‌آید و در فرهنگ‌‌لغت دهخدا، در معنای شک و گمان انداختن آمده است. در اصطلاح ادبی، آرایه ایهام، آوردن کلمه‌ای است که دو معنی دور و نزدیک داشته باشد و مراد گوینده معنی دور باشد. به این ترتیب، ذهن خواننده ابتدا به طرف معنی نزدیک‌تر و بعد، به سمت معنیِ اصلی و دورتر می‌رود که مقصود نویسنده بوده است.

این آرایه در زبان و ادبیات فارسی بسیار پرکاربرد و مهم است و شاعران زیادی از آن استفاده کرده‌اند. از بین تمام شاعران، حافظ بهترین ایهام‌ها را در شعر خود ساخته است. حال برای آنکه با مفهوم ایهام بیشتر آشنا شوید، لطفا به بیت زیر دقت کنید:

با چشم و ابروی تو چه تدبیر دل کنم؟
وه زین کمان که بر بیماری می‌کشی.

حافظ، غزلیات

در این بیت کلمه کمان ایهام دارد. معنای اول کمان ابرو و معنای دوم تیر و کمان است.

نکته: اگر علاقمندید که درباره ایهام در شعر حافظ بیشتر بدانید، مقاله ایهام در شعر حافظ را مطالعه کنید.

ایهام چطور شعر را زیبا می‌کند؟

کشف ایهام در شعر، برای خواننده ایجاد لذت می‌کند. زیبایی این آرایه هم از ویژگی کلمه نشأت می‌گیرد. زیرا هر دو معنی دور و نزدیک با مفهوم بیت سازگار است و شعر را کامل می‌کند. خواننده با اندکی دقت و با اتکا به شم زبانی و هنری خود متوجه می‌شود که منظور شاعر تنها یک معنا نیست. پس از این می‌تواند معنای دوم را کشف کند که با بافت متن سازگارتر است و در نهایت به معنی ظریف و شاعرانه‌ای می‌رسد که هدف شاعر بود.

نکته: خواننده نزدیکی یا دور بودن معنی کلمات را تعیین نمی‌کند و خود شاعر است که اینکار را انجام می‌دهد. ما با خواندن شعر و بررسی مفهوم آن ناخودآگاه متوجه می‌شویم که کدام معنی زیرکانه‌تر، شاعرانه تر و در واقع مقصود شاعر بوده‌است.

دیشب صدای تیشه از بیستون نیامد
شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد

فیض کاشانی، غزلیات

• شیرین در معنای اول: خوش و شیرین
• شیرین در معنای دوم: معشوقه فرهاد

بدین ترتیب بیت را به دو شیوه می‌توانیم معنا کنیم که:

1- شاید فرهاد به خواب شیرین و خوشی رفته‌باشد
2- شاید شیرین (معشوقه فرهاد) به خواب فرهاد رفته باشد.

گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد
گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید

حافظ، غزلیات

• بو در معنای اول: رایحه
• بو در معنای دوم: آرزو و آمال

پس این بیت را هم به دو صورت می‌توانیم معنا کنیم.

1- گفتم که بو و رایحه زلفت گمراه عالمم کرد
2- گفتم که ارزوی زلفت گمراه عالمم کرد

انواع ایهام

ایهام نیز همانند بقیه آرایه‌ها انواعی دارد. شبه ایهام، ایهام تناسب، ایهام تضاد، ایهام ترادف، ایهام تبادر، ایهام استخدام و ... که ما در این مقاله تنها به ذکر مواردی که پرکاربردتر هستند پرداخته‌ایم.

آرایه ایهام تناسب

آرایه ایهام تناسب ترکیبی از دو آرایه ایهام و آرایه تناسب است؛ یعنی کلمه، دو معنی سازگار با متن دارد، اما یک معنی آن با دیگر اجزای جمله، حالت تناسب برقرار می‌کند. در واقع کلمه‌ای ایهام تناسب دارد، یکی از معانی آن با دیگر کلمات جمله مراعات نظیر می‌سازد.

در ایهام تناسب نیاز نیست که حتماً کلمه با معنای دور با بقیه اجزا تناسب داشته باشد و در هر دو معنی کلمه ممکن است رخ دهد‌‌. یکی از انواع مهم ایهام تناسب، ایهام تضاد است. گفته می‌شود، سعدی یکی از شاعرانیست که از ایهام تناسب هنرمندانه استفاده کرده است.

همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش
تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم

• ضرب در معنای اول: ضربه زدن
• ضرب در معنای دوم: یکی از آلات موسیقی

در این بیت ضرب در معنای آلت موسیقی، با چنگ و نواختن تناسب دارد و ایهام تناسب ساخته است.  

آرایه ایهام تضاد

یکی دیگر از حالات این آرایه، ایهام تضاد است و زمانی به وجود می‌آید که کلمه‌ای دارای ایهام، در یکی از معانی خود با یکی دیگر از اجزای جمله حالت تضاد داشته باشد.

آشنایی نه غریب است که دلسوز من است
چون من از خویش برفتم، دل بیگانه بسوخت

در این بیت دو کلمه غریب و خویش، ایهام دارند.

• غریب در معنای اول: بیگانه، متضاد آشنا
• غریب در معنای دوم: عجیب و دور از ذهن

که معنی اول با کلمه آشنا تضاد ایجاد می‌کند و ایهام تضاد می‌سازد.

• خویش در معنای اول: خود
• خویش در معنای دوم: آشنا، متضاد بیگانه

و این معنی دوم این کلمه هم با بیگانه تضاد دارد‌، پس ایهام تضاد است.

شبه ایهام یا ایهام دوگانه‌خوانی

این نوع ایهام زمانی پیش می‌آید که عبارت یا شعری با دو تلفظ خوانده می‌شود و به همین دلیل به دو شکل هم تفسیر می‌شود. در قدیم به این شکل از ایهام، شبه ایهام و توجیه می‌گفتن و در حال حاضر آن را ایهام دوگانه‌خوانی می‌گویند.

تن آدمی شریف است به جان آدمیت
نه همین لباس زیباست نشان آدمیت

این بیت به دو صورت خوانده می‌شود، و هر دو معنی می‌دهد که یکسان نیست.

• شکل اول: نه! همین لباس زیباست نشان آدمیت.
• شکل دوم: نه همین لباس زیباست، نشان آدمیت.

نکته: رعایت علائم نگارشی می‌تواند از ایجاد ایهام دوگانه‌خوانی اجتناب کند.

تفاوت ایهام و کنایه

از آنجایی که در ابیات و متون سنگین تشخیص آرایه ها کمی دشوار است، این سوال به‌ وجود می‌آید که آیا ایهام و کنایه تفاوتی دارند؟

بله،‌ ایهام و کنایه متفاوت هستند و می‌توان دو دلیل را برای آن در نظر گرفت:

1- زیرا ایهام همیشه در کلمه شکل می‌گیرد ولی کنایه معمولا یک جمله است.

2- در کنایه فقط معنی دور جمله مدنظر ماست در صورتی که در ایهام، هر دو معنی دور و نزدیک برای ما اهمیت دارد.

تفاوت جناس و ایهام

جناس هنگامی در متن شکل می‌گیرد که دو واژه با تلفظ یکسان، دو معنی متفاوت داشته باشند مانند: شیر(حیوان)‌،‌ شیر(شیر آب)، شیر(شیر خوراکی) اما باید در نظر داشت که این موضوع با آرایه ایهام متفاوت است؛ زیرا،

1- جناس تام معمولا دو یا سه کلمه یکسان در جمله هستند که معانی متفاوتی دارند؛ ولی ایهام، یک کلمه است که معانی متفاوت ایجاد می‌کند.

2- جناس آرایه لفظی و ایهام آرایه باطنی است.

نحوه تشخیص ایهام

تشخیص این آرایه هیچ فرمول یا قاعده خاصی ندارد و بسیار تجربی است و هرچه فرد مطالعه بیشتری داشته باشد، تسلط بیشتری بر کلمات ایهام‌خیز پیدا می‌کند و در ابیات به‌راحجتی می‌تواند آن را تشخیص بدهد. ما برای سهولت کار شما، گروهی از کلمات ایهام‌خیز پر کاربرد در پیوست مطلب آمده است.

تعداد کلمات بسیار زیاد است ولی این رشته کلمات از پر استفاده‌ترین و مهم‌ترین‌ها بودند و با به خاطر سپردن آنها گام بزرگی به تشخیص ایهام نزدیک‌تر می‌شوید.