آرایه تشخیص یا جان بخشی به اشیا چیست؟

آرایه تشخیص یا جان بخشی به اشیا که به اصطلاح personification هم شناخته می‌شود، در دسته بدیع مختص آرایه‌های ادبیِ معنوی است و هنگامی به‌وجود می‌آید که شاعر صفاتی انسانی را به گروهی از اشیاء یا حیوانات و گیاهان نسبت می‌دهد. به طور مثال شاعر گفت‌و‌گویی میان کوه، چشمه، سنگ راه می‌اندازد؛ و از آنجایی که صحبت‌کردن از ویژگی‌ها انسان است پس در اینجا تشخیص استفاده شده است.

خنده و جان بر لبم یکبار می‌آید چو برق
ابر می‌گرید به حالم چون تبسم می‌کنم

صائب تبریزی

در این بیت گفته شد که ابر گریان است و همانطور که می‌دانیم گریان بودن می‌تواند از صفات انسان باشد که به گل (جسم غیرانسان) نسبت داده شده؛ پس گریستن ابر در این بیت آرایه تشخیص است.  

تشخیص یا جان بخشی به اشیا؟

تشخیص با نام‌ جان ‌بخشی به اشیا هم به کار برده می‌شود. برای این آرایه، واژه جان‌ بخشی هم پیشنهاد شده است اما در واقع جان‌بخشی واژه درست و کاملی برای جایگزینی تشخیص نیست؛ زیرا موارد مدنظر در این آرایه گاهی به گل و گیاه یا حیوانات هستند که جاندار محسوب می‌شوند. به‌نظر می‌رسد که شخصیت‌ بخشی و انسان انگاری واژگان جایگزین بهتری برای آرایه تشخیص محسوب می‌شوند.

رابطه بین تشخیص و استعاره

همانطور که می‌دانید، هر تشخیص نوعی استعاره (از جنس استعاره مکنیه) است اما برعکسِ آن صادق نیست. در چنین جملاتی معمولاً نهاد، به‌عنوان مشبه قرار می‌گیرد و گزاره از ویژگی‌ها مشبه‌به می‌شود. پس تشخیص، زیر مجموعه آرایه استعاره هم می‌تواند باشد. اما باید به یک نکته توجه کرد که اگر در تشخیص، تشبیه انسانی آمده باشد؛ دیگر در آن بیت استعاره وجود ندارد و تشبیه جای استعاره را پر می‌کند. البته که اینگونه از تشخیص‌ها در اقليت است و بیشتر حالت اول رخ می‌د‌هد.

کمال عقل آن باشد در این راه
که گوید نیستم از هیچ آگاه

در این بیت، سخن گفتن عقل تشخیص است؛ چون گفتن از صفات انسان است که به عقل نسبت داده شده است و همانطور که در نکته بالا آمده‌ است هر تشخیصی استعاره هم هست.

چطور آرایه تشخیص را پیدا کنیم؟

برای پیدا کردن آرایه تشخیص یا جان بخشی به اشیا به دو شیوه می‌توانید عمل کنید؛

۱- شناسایی آرایه استعاره مکنیه

گفتیم که هر تشخیص می‌تواند یک استعاره مکنیه باشد. بنابراین هر زمان که با استعاره مکنیه رو‌به‌رو شدید، می‌توانید آن را آرایه تشخیص یا جان بخشی به اشیا هم بدانید.

نکته: برای پیدا کردن استعاره مکنیه هم معانی کلمات را بررسی کنید. اگر کلمه‌ای در معنایی غیر از معنی اصلی خود به کار رفته بود، استعاره وجود دارد.

۲- شناسایی ترکیبات اضافی

گاهی اوقات آرایه تشخیص به صورت مضاف و مضاف‌الیه می‌آید؛ پس از راه بررسی ترکیبات اضافی هم می‌توان تشخیص را پیدا کرد. برای درک بهتر این موضوع به مثال زیر دقت کنید:

دست عشق از دامن دل دور باد

دست عشق یک ترکیب اضافی ا‌ست. از آنجایی که کلمه دست کلمه‌ای انسانی ا‌ست، آرایه تشخیص داریم.

3- حروف ندا

در برخی موارد پس از حروف ای و یا که از حروف ندا هستند، در کنار یک عنصر بی‌جان یا حیوان یا گیاه قرار می‌گیرد. وقتی شاعر یا نویسنده چنین چیزهایی را مخاطب قرار می‌دهد، پس مشخص است که از آنها انتظار شنیدن یا پاسخ دادن دارد؛ پس باز هم صفتی انسانی به غیرانسان نسبت داده شده است.

ای نسیم سحری خاک در یار بیار
که کند حافظ از او دیده دل نورانی

غزلیات، حافظ