املای درست ه همزه دار (هٔ) یا ه‌ی

املای درست یای اضافه در کلماتی که با ه تمام می‌شوند، چیست؟

در زبان فارسی، وقتی کلمه‌ای در نقش موصوف یا مضاف قرار می‌گیرد، ما به انتهای آن کسره اضافه می‌کنیم، که معمولاً هم نوشته نمی‌شود. مانند «مادرِ مهربان» یا «کتابِ فرنگیس». اما وقتی در این ترکیب‌ها کلمه اول با ه ناملفوظ تمام شود، داستان شروع می‌شود. برخی آن را به ه همزه دار و «خالهٔ مهربان»‌ می‌نویسند و برخی از نیم‌فاصله و «ی» استفاده می‌کنند و می‌نویسند «خاله‌ی مهربان»؛ برخی سخت‌گیرانه معتقدند که هم «ی» اضافه و هم کسره باید درج شوند و «خاله‌یِ مهربان» می‌نویسند. بعضی هم نهایت سادگی را ترجیح می‌دهند و به «خاله مهربان» اکتفا می‌کنند. در این نوشتار قصد داریم درباره یای اضافه یا ه همزه دار در فارسی و نحوه نگارش و تایپ آن کمی بیندیشیم.

نکته: همان‌طور که در مقاله خواهیم گفت، این علامت همزه نیست و ی کوچک است. اما چون به غلط با نام ه همزه‌دار مشهور شده، برای رعایت حال موتورهای جستجو و جستجوکنندگان، نام نادرست آن را نیز در متون و عناوین آورده ایم. این خطای عمدی را بر ما ببخشید.

utype_ir

یوتایپ | آموزش تایپ ده‌انگشتی

در اینستاگرام، کلی مطالب آموزشیِ جالب و مفید برایتان داریم

صفحه ما را ببینید

یک بحث تاریخی

در مقالات مختلف مثلا اینجا و اینجا ادعا شده که در نسخه‌های خطی قدیمی، هر دو حالت ی بزرگ و علامت هٔ وجود دارند و با دخالت خوشنویسان در خط فارسی بوده که به تدریج همان ی بزرگ -که نازیبا می‌نموده- کوچکتر شده و به بالای ه رفته است.

اما با کم‌سوادی برخی کاتبان و سپس ظهور صنعت چاپ و ماشین تایپ، و به دلیل عدم وجود نویسه مستقل فارسی برای این امر، از نویسه همزه عربی (ء) بر روی «ه» استفاده شد. و به غلط این نویسه نام «همزه» را به خود گرفت و واژه نادرست «ه همزه‌دار» از آنجا رایج شد؛ در حالی که این نویسه ی کوچک است. این کار به جایی رسیده که حتی در برخی نسخه‌های خطی جدیدتر، ترکیباتی چون خداء جهان یا دریاء بزرگ نیز دیده شده که نادرستند.

احمد بهمن‌یار در سال ۱۳۲۱ و در زمان ورودش به فرهنگستان زبان فارسی برای اولین بار پیشنهاد می‌کند که رسم الخط ی واسط یا ی اضافه به همان صورت ابتدایی خود یعنی به صورت ی بزرگ برگردد، تا شائبه همزه بودن آن از بین برود.

پس از مدتی، با وجود انتقادهایی که به این امر وجود داشت، این رسم الخط به تصویب فرهنگستان نیز می‌رسد و استفاده از نیم‌فاصله و ی در ترکیباتی چون «پرنده‌ی زیبا» وارد کتاب‌های درسی نیز می‌شود و رواج می‌یابد که همچنان نیز رایج است.

اما فرهنگستان زبان فارسی در آخرین توصیه خود، در دستور خط فارسی، دوباره، «ی» کوچک بر روی «ه» را به عنوان شیوه درست نگارش اعلام می‌کند:

برای کلماتِ مختوم به های غیرملفوظ، در حالتِ مضاف، از علامتِ «ء»* استفاده می‌شود: خانهٔ من، نامهٔ او
* این علامت کوتاه‌شدهٔ «ی» است.

دستور خط فارسی/ مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ سیزدهم ۱۳۹۴، ص ۲۸

در میان تمام این بحث و جدال‌ها، برخی نیز ترجیح می‌دهند از هر دو شیوه چشم بپوشند و ترکیب اضافه یا وصفی کلمات مختوم به «ه» را خیلی ساده و به صورت «پرنده زیبا» بنگارند. حال، به بیان برخی استدلال‌ها برای هر کدام از این رسم‌الخط‌ها می‌پردازیم.

استدلال طرف‌داران نگارش ی میانجی بزرگ پس از ه غیرملفوظ

کسانی که معتقدند باید پس از کلمه مختوم به «ه» غیرملفوظ از نیم‌فاصله و «ی» بزرگ استفاده کرد، استدلال‌های مختلفی دارند که به برخی اشاره می‌کنیم.

گروهی از کسانی که به نگارش به صورت «پرنده‌یِ زیبا» اعتقاد دارند، همچنین معتقدند که کسره اضافه (ــِـ)‌ یک واحد زبانی مهم و مستقل است (مانند of یا ‎'s در انگلیسی) و باید نگارش شود و ی میانجی نیز پایه این کسره است و باید آن را قرار داد تا بتوان کسره اضافه را به آن افزود. این گروه معتقدند نوشتار باید به گونه‌ای باشد که خواندن و فهم آن در نهایت سادگی باشد و افزودن این علامت‌ها می‌تواند خواندن متن را آسان‌تر کند.

همچنین شباهت این ی کوچک که در بالای «ه» نگاشته می‌شود، به همزه، باعث شده که برخی آن را با همزه اشتباه بگیرند. از آن گذشته، وقتی در ترکیب‌هایی مانند «هوای تازه» «ی» میانجی را بزرگ می‌نویسیم، چرا باید در ترکیبی چون «پرنده‌ی زیبا» ی را کوچک کنیم و به بالای «ه» ببریم؟

دلایل طرف‌داران نگارش ی کوچک در بالای ه

یکی از استدلال‌های کسانی که معتقد به نوشتن ه ی کوچک در بالای ه (یا ه همزه‌دار) هستند، متعقدند که اصول زیبایی‌شناختی خط فارسی باعث شده که به تدریج این ی کوچک شود و در بالای ه قرار گیرد. حال لزومی نیست که دوباره در بدعتی که مدت‌هاست در خط فارسی دیده نشده است، دوباره آن را به حالت ی بزرگ برگردانیم. ترکیب نیم‌فاصله + ی ترکیبی جاگیر و نازیبا است و بهتر است از آن پرهیز کنیم.

درست است که در عباراتی چون «هوای تازه» یای میانجی را بزرگ می‌نویسیم؛ اما حرف «ه»‌ به حرف پس از خود می‌چسبد و ترکیبی عجیب و ناخوانا مثل «پرندهی زیبا» را ایجاد می‌کند. (البته این مشکل با گذاشتن نیم‌فاصله حل می‌شود.)

همچنین، این گروه معتقدند که ما باید به پیشینه رسم الخط رایجی که به ما رسیده وفادار باشیم و ایجاد چنین بدعت‌هایی در آن چندان پسندیده نیست.

نه یای کوچک و نه بزرگ؛ رویکردی ساده‌سازانه و کارکردگرایانه

برخی معتقدند که حذف هر دو علامت و نگارش عبارتی چون «پرنده زیبا» هیچ مشکلی ندارد و اتفاقاً باعث سادگی و یک‌دستی می‌شود.

این گروه معتقدند، زبان و نوشتار پدیده‌هایی سیال هستند که همیشه در حال تحول و فرگشت بوده اند. اگر چه نهادهایی چون فرهنگستان، یا ادبا و اساتید آشنا به زبان فارسی نقش هدایت‌گر را در زمینه زبان بر عهده دارند، اما آن چه توسط اکثریت فارسی‌زبانان در یک دوره زمانی گفته و نوشته می‌شود، همان زبان فارسیِ متعلق به آن دوره است.

بر این اساس، صرف نظر از استدلال‌های مختلفی که از دو سوی این جبهه شنیده می‌شود، با توجه به این که اکثریت فارسی زبانان، به جای «پرندهٔ زیبا»‌ و «پرنده‌ی زیبا» این ترکیب را به صورت «پرنده زیبا»‌ می‌نویسند، پس این ترکیب را می‌توان درست دانست.

برای این که بدانیم در حال حاضر، اکثر فارسی‌زبانان، عبارت «پرنده زیبا» را به چه صورتی می‌نویسند، اجازه دهید، عین این عبارت را با سه رسم‌الخط در گوگل جستجو کنیم.

همان طور که می‌بینید،‌ رسم الخط «پرنده زیبا» بدون هیچ گونه اضافه‌ای، با فاصله زیادی بیشترین فراوانی را در تعداد نتایج گوگل دارد.

ما معمولا در نگارش فارسی، حرکه‌ها را نمی‌نویسیم و در مورد کسره اضافه هم فقط هنگامی آن را می‌نویسیم که به خوانش درست متن کمک کند. در مورد یای میانجی هم، در صورتی که همه مخاطبان ما بتوانند بدون وجود این «ی» متن را به درستی بخوانند، شاید بتوان از درج آن صرف نظر کرد و درج آن را (چه به صورت یای بزرگ و چه به صورت یای کوچک‌شده) همانند کسره اضافه، به موارد ضرورت محدود نمود.

نحوه تایپ ه همزه دار یا یای کوچک بالای ه

زمانی که صحبت از نگارش با قلم و کاغذ باشد، بحث ساده‌تر است. اما در هنگام تایپ، مسأله یای کوچک بالای ه (که به غلط مصطلح آن را هم همزه‌دار می‌خوانند) دچار پیچیدگی فنی نیز می‌شود.

اگر مانند ما کلا از درج این علامت چشم‌پوشی کنید، مشکلی پیش روی شما نیست.

اگر پیرو مکتب نیم‌فاصله و «ی» بزرگ هستید، فقط باید یک نیم‌فاصله صحیح و یک «ی» فارسی درج کنید و مسیرتان سرراست است.

اما اگر می‌خواهید روی ه یک ی کوچک بگذارید، ماجرا کمی پیچیده است و سه راه برای درج آن پیش روی شما است که هر کدام نیز مشکلاتی دارند. در زیر یک یک به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

روش اول: کاراکتر ت گرد (ة) به جای ه همزه‌دار (هٔ) برای فونت‌های قدیمی در محیط ورد

 در بیشتر فونت‌های رایجِ کلاسیک فارسی (مانند فونت‌های سری B) راه‌حل غیراستانداردی برای درج ه با یای کوچک در بالای آن انتخاب شده است. در این فونت‌ها، که سال‌ها پیش طراحی شده اند، به جای کاراکتر تای گرد از ه همزه‌دار استفاده شده است. یعنی کافی است شما (با استفاده از Shift+Z در کیبورد رایج یا Shift+J در کیبورد استاندارد) کاراکتر تای گرد را درج کنید و بنویسید «پرندة زیبا» و فونت را به فونتی مانند B Lotus تغییر دهید، تا نوشته شما فقط در ظاهر به صورت «پرندهٔ زیبا» نمایش داده شود.

اما این راه حل، راه درستی نیست. چرا که نوشته شما ذاتا غلط املایی دارد؛ مشکل دیگر در فونت‌های سری B این است که شما امکان درج تای گرد را در هنگام نوشتن با فونت‌های سری B (جز B badr) ندارید؛ چون ت گرد در این فونت‌ها به شکل ه همزه‌دار طراحی شده است.

روش دوم: کاراکتر حرکه همزه در بالای ه

راه حل دیگر، استفاده از کاراکتر حرکه همزه در بالای حرف ه است. این کاراکتر در صفحه کلید استاندارد فارسی با دکمه ترکیبی Shift + N در دسترس است؛ اما متأسفانه در صفحه کلید رایج، کلیدی برای درج آن وجود ندارد. در برخی فونت‌های جدید فارسی، از جمله همین فونتی که ما در یوتایپ استفاده می‌کنیم، اگر پس از حرف «ه» این کاراکتر را درج کنید، «هٔ» را خواهید داشت. این علامت به شکل همزه نیست؛ بلکه به شکل یک «ی» کوچک است. اما اگر همین کاراکتر را در بالای حرف دیگری مثلا «ب» قرار دهیم، آن را به شکل همزه خواهیم دید: «بٔ». متأسفانه در فونت‌های قدیمی فارسی، (از جمله فونت‌های سری B) این کاراکتر طراحی نشده است و روی حروف نمی‌نشیند.

حال، اجازه دهید با ابزار unicode lookup این علامت را بررسی کنیم. با این بررسی متوجه می‌شویم که نام این کاراکتر «arabic hamza above» است. یعنی همچنان ما از علامت همزه عربی برای درج یای کوچک فارسی استفاده کرده‌ایم.

فرهنگستان زبان فارسی از این نویسه در نوشته‌های خود استفاده کرده و ویکی پدیای فارسی نیز در حال حاضر در شیوه‌نامه خود (دستور خط، بخش ۱ و ۱.۱) این شیوه را توصیه می‌کند؛ اما به خاطر بهینه‌سازی برای موتورهای جستجو، از کاربرد این نویسه در عناوین مقاله‌ها پرهیز می‌کند! این بحث را ببینید.

روش سوم: نویسه یکپارچه ه با یای کوچک بالای آن (ۀ)

استفاده از نویسه یکپارچه ه با یای کوچک بالای آن روشی دیگر برای تایپ ه همزه‌دار است. اگر از صفحه کلید رایج ویندوز استفاده می‌کنید، با فشردن Shift + G می‌توانید نویسه «ۀ» را در متن خود درج نمایید؛ اما در صفحه کلید استاندارد فارسی کلیدی برای درج آن وجود ندارد.

اگر این نویسه را با ابزار unicode lookup بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که نام آن
arabic letter heh with yeh above است؛ یعنی ه با ی بالای آن.

دقت کنید که «هٔ» (روش دوم) و «ۀ» (روش سوم) اگر چه از نظر ظاهری کاملا یکسان هستند، اما ذاتا با هم متفاوتند. در روش دوم، ما دو کاراکتر ه و همزه را داریم و در روش سوم یک کاراکتر منفرد «ه با ی بالای آن» را درج کرده ایم.

نویسه منفرد «ه با ی بالای آن» از نظر فونت، پشتیبانی مناسبی دارد. هم فونت‌های قدیمی (به شکل همزه) و هم فونت‌های جدید (به شکل ی کوچک) آن را نمایش می‌دهند.

تا به اینجای کار، این نویسه انتخاب مناسبی به نظر می‌رسد؛ اما این کاراکتر یک مشکل عمده دارد: یکی از قابلیت‌های متون تایپ‌شده، امکان جستجو در آن است. اما اگر شما با این نویسه بنویسید «پرندۀ زیبا»‌ و سپس با استفاده از کلید Ctrl+F کلمه «پرنده» را در متن خود جستجو کنید، آن را پیدا نخواهید کرد! یعنی این «ۀ» دیگر «ه» نیست و انگار حرفی دیگر است. این مشکل دامن‌گیر جایگاه نوشتار شما در موتورهای جستجوی وب نیز می‌شود.

به این نکته توجه کنید که در مورد نویسه‌های مختلف الف (آأإ)، این نویسه‌ها همگی هنگام جستجو برای «ا» پیدا می‌شوند. یعنی در زمان طراحی این نویسه‌ها به این نکته توجه شده است که این‌ها نسخه‌های گوناگون از یک حرف هستند؛ به همین ترتیب، نویسه ه نقطه‌دار (ة - روش اول) در زمان جستجو برای حرف «ه» پیدا می‌شود؛ همچنین ه با حرکه همزه در بالای آن (روش دوم) در جستجوها مشکلی پیدا نمی‌کند؛ چرا که حرکه‌ها در ذات حروف تغییری ایجاد نمی‌کنند. اما نویسه یک‌پارچه ه با ی کوچک بالای آن (ۀ) در هنگام جستجو برای (ه) پیدا نمی‌شود.

جمع بندی: ه همزه دار یا ی؟ بالاخره چه باید کرد

گفتیم که در زمان ساختن ترکیب وصفی یا اضافی با کلماتی که به های غیر ملفوظ ختم می‌شوند؛ سه راه داریم:

• درج نیم‌فاصله و ی: پرنده‌ی زیبا
• درج ی کوچک در بالای ه یا همان ه همزه‌دار: پرندهٔ زیبا
• چشم‌پوشی از درج یای میانجی: پرنده زیبا

سپس استدلال‌هایی را برای هر کدام ذکر کردیم. آن گاه گفتیم که اگر شما پیرو دیدگاه درج ی کوچک در بالای «ه» یا همان ه همزه‌دار باشید، دچار بحث فنی درباره نحوه درست درج آن خواهید شد و سه راه برای آن ذکر کردیم و مزایا و مشکلات این سه راه را بر شمردیم:

• تا گرد (ة)
• ه و حرکه همزه در بالای آن (هٔ)
• نویسه یکپارچه ه با ی کوچک بالای آن (ۀ)

بر اساس آنچه که گفته شد، و برای حفظ سادگی، زیبایی، سازگاری، یکپارچگی و جستجوپذیری متون، ما در یوتایپ رویکرد چشم‌پوشی از درج یای میانجی (پرنده زیبا) را برگزیده‌ایم. این کاری است که عمده مردم فارسی‌زبان هم در نوشته‌های روزمره خود در شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و مکاتبات‌شان انجام می‌دهند و اگر سخت نگیریم، «غلط» هم نیست.

اما به هر حال، هر کدام از دیدگاه‌ها، استدلال‌ها و رویکردهای مطرح شده در این مقاله، طرف‌دارانی دارند که حرفشان بیراه هم نیست و برخی نیز از بزرگان و ادبای زبان فارسی هستند. نکته مهم این است که طرفدار هر کدام از دیدگاه‌ها که هستید، آن شیوه را به صورت یکدست در تمامی متن خود اعمال کنید تا دست کم از ناسازگاری و ناهمخوانی درون متنتان پرهیز کرده باشید.