کاربرد دو نقطه (:)

گاهی در زمان نوشتن، نیاز داریم تا از کسی نقلِ قول کنیم؛ صحبت کسی را به نوشته‌مان پیوست کنیم و یا خبری را از زبان کسی «بازبیان» کنیم. این‌جاست که علامت دونقطه یا «دو نقطه روی هم» به کمک‌مان می‌آید. نام این علامت به انگلیسی Colon است.

عمده کاربرد دو نقطه در نگارش فارسی آن‌جا است که حرفی برای گفتن هست؛ نقل‌قولی، شرحی یا مثالی. دو نقطه نماد بیان کردن و شرح دادن است؛ یعنی چیزی برای بیان وجود دارد، گفتگویی در میان هست یا موضوعی نیاز به بیانِ نمونه، تعریف و تشریح دارد. این نشانه در زبان فارسی دری «دو نقطه سر به سر» یا «شارحه» نیز گفته می‌شود.

موارد استفاده از دو نقطه

پیش از نقل قول مستقیم

وقتی می‌خواهیم مطلبی را عینا از کسی نقل کنیم، از علامت دو نقطه استفاده می‌‌کنیم و عبارت نقل شده را در میان دو گیومه می‌گذاریم.

مثال

نقل است که کسی گفت: «مرا وصیّتی بکن». گفت: «همّت، همّت، که همت مقدّمِ همه اشیاء است و مدار جمله‌ی اشیاء بر او است و رجوع جمله‌ی اشیاء به اوست».

تذکرة الأولیاء، عطار

معاون وزیر بهداشت ایران درباره‌ی گسترش ویروس کرونا در کشور می‌گوید: «باید هشیارانه‌تر عمل می‌کردیم. فکر می‌کنم قدری تأخیر در اعلام داشتیم به دلیل این‌که اطلاع نداشتیم».

اگر نقل قول مستقیم نباشد و مضمون سخنی را نقل کنیم، نباید از علامت دو نقطه استفاده کنیم. به مثال زیر توجه کنید. مثال نخست به صورت نقل مضمون سخن است و مثال دوم به صورت نقل قول مستقیم.

مثال

به او گفتم اگر می‌خواهد موفق شود، باید تلاش بیشتری بکند.

به او گفتم: «اگر می‌خواهی موفق شوی، باید تلاش بیشتری بکنی.»

شرح اجزای چیزی یا نمونه‌هایی از یک سنخ

مواقعی که بخواهیم اجزای چیزی را شرح دهیم یا نمونه‌هایی از یک سنخ را معرفی کنیم، از علامت دو نقطه استفاده می‌‌کنیم.

مثال

انواع ویرایش عبارتند از:  فنی، زبانی ـ ساختاری، تخصصی ـ علمی.

اصول مذهب در نزد شیعه به این شرح است: توحید، نبوت، معاد، عدل، امامت.

تعریف یک واژه یا اصطلاح

زمانی که می‌خواهیم کلمه‌ یا اصطلاحی را تعریف کنیم، اگر از حالت جمله خبری استفاده نکنیم، از دو نقطه استفاده خواهیم کرد.

مثال

پنبه‌زار: زمینی که در آن پنبه کاشته باشند.

لعبتک: بازیچه، عروسک

پنبه‌زار: یعنی زمینی که که در آن پنبه کاشته باشند. (نادرست)

بین ساعت و دقیقه

دیگر کاربرد دو نقطه در هنگام نوشتن ساعت، در بین ساعت و دقیقه است.

مثال

ساعت 21:20

بیان موضوع، عنوان و مانند آن

برای بیان موضوع، عنوان و مانند این‌ها هم می‌توان از دو نقطه استفاده کرد؛ البته این زمانی است که عنوان و متن در یک خط قرار داشته باشند. زمانی که موضوع و عنوان در سطرهای مجزا باشند، گذاشتن دونقطه توصیه نمی‌شود.

مثال

موضوع: درست‌نویسی

نویسنده: حدیث رحمانی

نقل گفت‌وگو

برای نقل گفت‌وگوها در نوشته‌هایی چون داستان، نمایشنامه، فیلمنامه و مانند این‌ها، بین نام گوینده و سخنی که ادا می‌کند، از دو نقطه استفاده می‌شود.

مثال

ولادیمیر: باید فردا برگردیم.

استراگون: واسه چی؟

ولادیمیر: منتظر گودو باشیم.

در انتظار گودو، ساموئل بکت

گاهی در نقل گفت‌وگوها در نمایشنامه، فیلمنامه و داستان به جای نام شخص گوینده و برای پرهیز از تکرار، از خط تیره (-) استفاده می‌شود.

فاصله‌گذاری در زمان درج علامت دو نقطه

نشانه دو نقطه همانند بیشتر علائم ویرایشی فارسی که تک هستند، باید به حرف قبل از خود بچسبد و از حرف پس از خود یک فاصله داشته باشد.