شاید برای شما هم پیش آمده باشد که وقتی کودک بودید، موقع نوشتن املای واژههایی مانند خواب یا خواهر، پرسیده باشید: چرا این کلمهها را همانطور که میگوییم، نمینویسیم؟ و مادر یا معلم هم در پاسخ گفته باشد، نمیدانم! اگر هنوز هم پاسخ این سوال را پیدا نکردهاید، پیشنهاد میکنیم که این نوشته را در پایگاه دانش سایت یوتایپ تا پایان دنبال کنید و با واو معدوله بیشتر آشنا شوید.
واو معدوله بعد از خ میآید، نوشته میشود اما خوانده نمیشود. این ناهماهنگی در گفتار و نوشتار، به دگرگونی تلفظ واژه مربوط است. تقریباً تمام زبانهای دنیا به مرور زمان تغییر میکنند. در زبان فارسی هم، واو معدوله را بیهوده نمینوشتند؛ اما امروزه تلفظ آن از میان رفته است، علامتی زائد شمرده میشود. گویا در گذشته یک علامت فتحه (ـَ) قبل از واو میآمده و به مرور زمان حذف شده است. در اصل چون موقع تلفظ از اُ به اَ منحرف میشدند یا بهقولی عدول میکردند؛ این واو، معدوله نامیده شده است. جالب است بدانید که در بعضی قافیهها، سروکلّه این واو با همان تلفظ قدیمی پیدا میشود. برای نمونه در بیت مشهور:
میازار موری که دانهکَش است
شاهنامه، فردوسی
که جان دارد و جان شیرین خَوش است
خَوش با کَش همقافیه است و برای رعایتِ قافیه، خَش خوانده میشود که در بعضی گویشهای محلی هنوز تلفظ آن رایج است.
تعدادی از این کلمات وقتی بدون واو نوشته میشوند، معنای تازهای پیدا میکنند، مانند:
خوار: کوچک | خار: تیزی درختچهها و بوتهها |
خواستن: خواهان چیزی بودن | خاست: بلند شدن |
خوان: سفره | خان: ريیس قوم یا قبیله، بزرگ طایفه |
خوازه: خواهش | خازه: گل سرشته و خمیر کرده |
خوانچه: سینی کوچک | خانچه: کاروانسرای کوچک |
خوانسار: سفرهچی | خانسار: ناظر پادشاهی |
خواف: بانگ و فریاد | خاف: منطقهای در لاریجان |
تعدادی از این کلمات هستند که بدون واو هیچ معنایی ندارند.
کلمات با واو معدوله | کلمات بدون و معدوله |
---|---|
خواجو | خاجو |
خوارزمی | خارزمی |
خواربار | خاربار |
خواستگار | خاستگار |
خواهرخوانده | خاهرخوانده |
خواهر | خاهر |
دانستن معنی واژهها و موقعیتشناسی در متن، تا حد زیادی از اشتباهنویسی جلوگیری میکند. گزینش واژه درست در متن، به آشنایی ما به معنی واژه و همچنین به موقعیت واژه در متن بستگی دارد. در مثال یادشده تنها یکی از دو شکل واژه معنادار است و کاربرد دارد ولی وقتی واژهای مثل خوان و خان را در نظر بگیریم هر دو شکل واژه، دارای معناست و موقعیت واژه تعیین میکند که کدامیک از این دو واژه را باید در هنگام نوشتن انتخاب کنیم؛ مانند هفتخان رستم یا دانشآموز درسخوان.
سپاس. این یادداشتتان بسیار نکتهسنجانه و گرهگشاست.