کاربرد تنوین در نگارش و ویرایش فارسی

تنوین را از نشانه‌های ثانویه الفبای فارسی می‌‌دانند که برگرفته از الفبای عربی است و به همان شکل نصبی (ـً)، جری(ـٍ) و ضمی (-ٌ) که در عربی به کار می‌رود، به فارسی راه پیدا کرده است. کلماتی که تنوین نصب دارند، بیشتر از دیگر کلمات تنوین‌دار در زبان فارسی رایج شده اند. اما در این میان، تنها تنوین نصب (ـً) است که در رسم‌الخط فارسی رعایت می‌شود و معمولاً کلماتی مانند مشارٌالیه، مضافٌ‌الیه، منقولٌ‌عنه، بعبارةٍ اُخري، بأيّ نحوٍ كان، بدون تنوین نوشته می‌شوند. این علامت‌ها با آخرین حرف کلمات همراه می‌شوند تا به آنها معنای قیدی ببخشند. تنوین از حدود سده هفتم و با فخرفروشی به عربی‌دانی در میان کاتبان و شعرا، در زبان فارسی رایج شد. در سال‌های بعد استفاده از آن چنان فراوان شد که به ابتذال کشید.

رعایت، حذف یا تبدیل تنوین؛ کدام درست است؟

در سال‌های اخیر، رسم‌الخط تنوین در زبان فارسی دستخوش تغییراتی شده. برخی از نویسندگان آن را دقیقاً به همان شیوه که در زبان عربی به کار می‌رود، استفاده می‌کنند. عده‌ای تنوین را از انتهای کلمه حذف کردند و برای مثال، کلمه «اخیراً» را به صورت «اخیرا» می‌نویسند. دسته سوم که بیشتر نویسندگان وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی هستند؛ تنوین را تبدیل به «ن» می‌کنند و برای مثال، کلمه «تقریباً» را به صوت «تقریبن» می‌نگارند.

جایگزینی تنوین نصب با «ن»، ماجرایی نیست که تنها محدود به شبکه‌های اجتماعی باشد. این شیوه توسط تعدادی از نویسندگان بزرگ نیز استفاده شده است. داریوش آشوری در مقاله داستان تنوین معتقد است که اولین بار صادق هدایت از این روش در کتاب وغ‌وغ ساهاب استفاده کرده است. اما چون در آثار بعدی خود از این روش استفاده نکرده، نمی‌توان این روش را رسم‌الخط همیشگی هدایت دانست و احتمالاً برخواسته از شوخ‌طبعی هدایت در وغ‌وغ ساهاب است. آشوری در ادامه می‌گوید:

«این شیوه هیچ مشکلی را حل نمی‌کند و تنها بر ابهام خط فارسی می‌افزاید؛ زیرا با نشانه سنتی می‌توان اصل عربی این نشانه و نقش قیدساز آن را در جمله بازشناخت؛ اما با این شیوه تازه چیزی می‌شود شبیه هر «ن» پایانیِ دیگر در خط و زبان فارسی»

مجموعه مقالات پرسه‌ها و پرسش‌ها، نشر آگه

بایدها و نبایدهای تنوین در فارسی

تنوین را به کلمات غیرعربی اضافه نکنیم

باید دقت داشت که تنوین در زبان فارسی یک علامت وارداتی به شمار می‌رود و نباید با کلمات فارسی، انگلیسی، فرانسوی و ترکی ترکیب شود. بنابراین به کار بردن کلماتی مانند جاناً، خواهشاً، تلفناً، تلگرافاً و گاهاً، نژاداً، غلط است و باید به این صورت به کار رود؛  

جاناً: تصادفی که دیروز رخ داد؛ تلفات جانی داشت.

خواهشاً: خواهش می‌کنم تایپ ده‌انگشتی را یاد بگیر؛ تا بتوانی سرعتت را در تایپ بالا ببری.

تلفناً (تلگرافاً)؛ خبر را تلفنی به شهردار رساندیم.

گاهاً: گاهی به ما سر بزن.

نژاداً: نژاد این گیاه آفریقایی است.

«اقلاً» و «اکثراً» از نظر قواعد عربی نادرست هستند

کلمات اقلاً و اکثراً در زبان عربی غیرمنصرف هستند و نباید تنوین بگیرند. حال آن در زبان فارسی با تنوین نوشته می‌شود و کاربرد آن به این صورت غلط است. به جای اقلاً از کلمه دست‌کم و به جای کلمه اکثراً می‌توانیم از کلمه بیشتر استفاده کنیم.

دست کم یک بار سرعت تایپ کردن خودت را اندازه‌گیری کن.

بیشتر تولیدکنندگان محتوا، نیاز دارند تایپ ده‌انگشتی را بیاموزند.

جایگزین‌های مناسب فارسی برای کلمات تنوین‌دار

درباره کلمات تنوین‌‌داری که از زبان عربی وارد فارسی شده، پیشنهاد برخی زبان‌شناسان و دستورنویسان فارسی این است که این کلمات تا جای ممکن، طبق قوانین ساخت قید در فارسی، جایگزین شوند. در ادامه، تعدادی از پرکاربردترین کلمات تنوین‌دار و پیشنهاد یوتایپ را ذکر کرده‌ایم. (برای سهولت کار در یافتن کلمات، این لیست طبق حروف الفبا مرتب شده است.)

• ابتدائاً: در ابتدا/ در آغاز
• ابداً: هرگز/ هیچ وقت  
• اتفاقاً: از قضا
• اجباراً: به ناچار
• اجماعاً: روی هم رفته
• اجمالاً: مختصر/ اجمالی  
• احتراماً: با احترام
• احتمالاً: به احتمال/ احتمال دارد/ شاید
• احتیاطاً: برای احتیاط  
• اختصاراً : خلاصه/ به اختصار
• اختصاصاً: اختصاصی
• اخیراً: به تازگی/ تازگی‌ها
• ارتجالاً: بی‌درنگ
• اساساً: در اصل
• اشتباهاً: به اشتباه
• اصطلاحاً: به اصطلاح/ در اصطلاح
• اصلاً: هرگز/ هیچ وقت
• اضطراراً: ناگزیر
• الزاماً: به اجبار
• ایضاً: هم/ نیز/ همچنین
• آناً: در لحظه
• باطناً: در باطن
• تدریجاً: رفته‌رفته/ کم‌کم/ به تدریج
• تصادفاً: اتفاقی
• تصریحاً: به صراحت
• تعمداً: عمدی/ خودخواسته
• تقریباً: کم و بیش (کمابیش)
• حتماً: به طور حتم/ به یقین/ بدون شک/ بی‌شک
• حضوراً: حضوری
• حقیقتاً: به ‌راستی
• دقیقاً: به دقت
• سریعاً: به سرعت/ با سرعت
• شفاهاً: شفاهی
• صریحاً: صریح
• ظاهراً: به ظاهر
• عمیقاً: ژرف
• عادتاً: از روی عادت
• عامداً: عمدی، خودخواسته
• عمدتاً: به طور عمده/ در بیشتر موارد
• فوراً: سریع، به سرعت
• قاعدتاً: طبق قاعده
• کتباً: کتبی
• گاهاً: گاهی/ گهگاه/ هرچندگاه/ گاه/ گاه‌گدار
• لزوماً: لازم است
• متعاقباً: پس از این
• متفقاً: گروهی/ جمعی
• متناوباً: به تناوب
• متناسباً: به تناسب
• مثلاً: برای مثال
• مجاناً: مجانی
• مجدداً: دوباره
• مختصراً: به اختصار  
• مرتباً: مرتب
• مسامحتاً: به تسامح
• مستمراً: دائم/ دائمی/ همیشه
• مسلماً: بی‌شک
• مشترکاً: مشترک
• مشخصاً: مشخص
• معمولاً: همیشه/ بیشتر اوقات
• مفتخراً: با افتخار
• مفصلاً: مفصل
• مقدمتاً: در ابتدا/ برای شروع
• مکرراً: مکرر، به تکرار
• منحصراً: منحصر/ انحصاری
• منظماً: منظم
• موقتاً: موقت
• ناچاراً: به ناچار/ ناگزیر
• نتیجتاً: در نتیجه
• ندرتاً: به ندرت
• نسبتاً: به نسبت
• یقیناً: به یقین،/ بی تردید
• نهایتاً: در نهایت
• نیابتاً: به نیابت از

اگر در حین نوشتن یا ویرایش یک متن،‌ تصمیم گرفتید به جای یکی از کلمات تنوین‌دار، معادلی برای آن به کار ببرید؛ به بافت متن دقت کنید. زیرا این جایگزینی ممکن است به معنای جمله آسیب برساند. از طرفی کلماتی مانند لطفاً، معمولاً، حتماً، صرفاً و ... در زبان فارسی بیش از دیگر کلمات تنوین‌دار استفاده می‌شوند و گاهی با جایگزین کردن آن مخاطب منظور شما را نخواهد فهمید.

عده‌ای از منتقدان معتقدند که در فرآیند معادل‌سازی، ممکن است معنای قیدی کلمات از دست برود. برای این که در این باره مثال‌های بیشتری ببینید، توصیه می‌کنیم مقاله سارا سیاوشی را با نام آشتی با تنوین؛ تناقض تاریخی و ملاحظات شناختی مطالعه کنید.

نکته: در شعر فارسی به ضرورت وزن و قافیه گاهی نون تنوین به «الف» بدل می‌شود. در این حالت قبل از کلمه تنوین‌دار، حرف «ب» را اضافه می‌کنند؛ مانند بعمدا بجای عمداً.

ستور از کسی به که بر مردمی
بعمدا ستوری کند اختیار

دیوان، ناصرخسرو

دانه نار است سرخ و رنگ آبی هست زرد
ای عجب گویی بعمدا خون آبی خورده نار.

قصاید، امیر معزی

در پایان به شما پیشنهاد می‌کنیم که اگر قصد دارید تنوین را در هنگام تایپ کردن رعایت کنید، مقاله جای تنوین‌ها در کیبورد فارسی را بخوانید.