کاربرد ویرگول یا کاما (،) در فارسی

ویرگول، کاما یا درنگ نما نشانه‌ای است که برای مکث کوتاه در جمله به کار می‌رود و اجزای دو طرف آن با هم پیوند دارند. کلمه ویرگول (virgule) از زبان فرانسه و کاما (comma) از زبان انگلیسی وارد زبان فارسی شده است. در زبان انگلیسی دُم این علامت به سمت پایین است؛ اما در زبان فارسی،‌ شاید به خاطر اجتناب از اشتباه گرفتن آن با حرف «و»، دم آن رو به بالا قرار دارد. در زبان فارسی به این علامت درنگ‌نما نیز گفته می‌شود. در این مقاله، به موارد استفاده و کاربرد ویرگول در فارسی می‌پردازیم.

کاربرد ویرگول در نگارش فارسی

ویرگول در نگارش فارسی کاربردهای متعددی دارد که در اینجا به مهمترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.

عطف بین کلمه‌ها و عبارت‌های هم‌پایه در یک جمله

کلمه‌های هم‌پایه، یعنی کلمه‌هایی که دارای یک نقش هستند و برای همه آنها از یک فعل استفاده می‌شود. اگر این کلمات بیشتر از دو تا باشند، بین آن‌ها ویرگول درج می‌شود و قبل از آخرین کلمه یا عبارت، به جای ویرگول، از واو یا از يا استفاده می‌شود.

مثال

نقطه، ویرگول و نقطه ویرگول از علامت‌های مکث کوتاه در زبان فارسی هستند.

نکته

گاه در بین گروه‌های هم‌پایه، برای رفع ابهام، در دو گروه آخر، قبل از «و» عطف، ویرگول نیز می‌آید:

زن و مرد، پیر و جوان، شهری و روستایی، و باسواد و بی‌سواد همه از حقوق شهروندی یکسانی برخوردارند.

بین دو جمله پایه و پیرو و در جملات مرکب که معنای جمله قبلی بدون جمله بعدی کامل نیست

مثال

اگر تمرین نکنید، به درجه استادی نمی رسید.

با توجه به این که امسال زمستان سختی در پیش است، در صورتی که در زمستان قصد سفر به منطقه را دارید، زنجیر چرخ به همراه داشته باشید.

بین دو جمله مرکب، زمانی که بخشی از جمله دوم، به قرینه جمله اول حذف شود

مثال

مشک آن است که خود ببوید، نه آن که عطار بگوید.

برای جلوگیری از اشتباه در خواندنِ جمله

اگر احتمال بدهیم که خواننده کلمه‌ها را با کسره اضافه بخواند، برای جلوگیری از این اشتباه می‌توان از علامت ویرگول استفاده کرد:

مثال

با بررسی اقدامات قانونی، مجلس استیضاح وزیر را از دستور خارج کرد.

پس، فردا می‌بینمت.

کتاب، دوستی خوب است.

جدا کردن جمله یا عبارت معترضه از بقیه اجزای جمله

البته در این مورد می‌توان به جای ویرگول از خط فاصله هم استفاده کرد.

مثال

استادم، که روانش شاد باد، در ادبیات بی‌نظیر بود.

پس از منادا

منادا اسمی است که قبل یا بعد از حرف ندا قرار می‌گیرد. گاهی پس از منادا، از علامت تعجب (!) نیز استفاده می‌شود.

مثال

یا رب، تو چنان کن که پریشان نشوم.

جدا کردن گروه قیدی از بقیه اجزای جمله

اگر گروه قیدی در آغاز جمله باشد، پس از آن، و اگر در میان جمله باشه، قبل و بعد از آن ویرگول می‌گذاریم.

مثال

سازمان‌های امدادی، بلافاصله پس از وقوع زلزله، به محل اعزام شدند.

در همان سال‌های آغازین زندگی، استعداد و قریحه سرشار وی آشکار بود.

برای جدا کردن بدل یا عطف بیان از بقیه اجزای جمله

بدل به اسم یا گروه اسمی گفته می‌شود که خصوصیات اسم قبل از خود را بیان می‌کند.

مثال

فردوسی، حماسه‌سرای بزرگ ایران، شاهنامه را طی سی سال سرود.

بعد از قیدهای نفی و اثبات که در ابتدای جمله برای معرفی می‌آید

البته برخی در این موارد استفاده از نقطه ویرگول را توصیه می‌کنند.

مثال

بله، درست است.

خیر، چنین نیست.

میان کلمات تکرار شونده

مثال

این کیف، کیف من است.

برای جدا کردن اجزای تاریخ یا نشانی

مثال

خیابان ولیعصر، روبه‌روی پارک ملت، ...

برای جدا کردن اجزای مآخذ در زمان مأخذنویسی، کتاب‌شناسی و ...

مثال

فتوحی، محمود، آیین نگارش، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۵

استفاده نادرست از ویرگول

در موارد زیر نباید از ویرگول استفاده کرد:

قبل از «تا» هنگامی که این حرف ابتدای یک جمله معترضه نباشد

مثال

او، تا به روستا برسد، فکرهای زیادی از سر گذراند. (درست)

او با عجله خود را به روستا رساند، تا از احوال اهالی باخبر شود. (نادرست)

قبل و بعد از «که» هنگامی که این حرف ابتدای یک جمله معترضه نباشد

مثال

استادم، که روانش شاد باد، در ادبیات بی‌نظیر بود. (درست)

وی اذعان داشت، که عملکرد شرکت در دوره گذشته چندان مناسب نبوده است. (نادرست)

قبل و بعد از «را» مگر این که بخواهیم چند گروه مفعولی هم‌پایه را از هم جدا کنیم

مثال

تنظیم امور روزمره کارکنان را، با رعایت مقررات بر عهده می‌گیرم. (نادرست)

ما باید اقتصاد را، اجتماع را، و سیاست را با یکدیگر بسازیم. (درست)

بعد از گروه مسند الیه یا گروهی فاعلی در ابتدای جمله

مثال

شورای امنیت سازمان ملل متحد، بررسی تحریم‌ها را در دستور کار قرار داد. (نادرست)

فاصله گذاری صحیح قبل و بعد از ویرگول

غیر از این که علامت‌های نگارشی را کجا و چگونه استفاده کنید، نحوه فاصله‌گذاری بین آنها نیز اهمیت دارد. همه علامت‌های نگارشی فارسی، از جمله ویرگول، به کلمه قبل از خود می‌چسبند و از کلمه بعدی جدا می‌شوند. به این معنی که هنگام تایپ کردن، قبل از علامت‌های نگارشی فاصله نمی‌گذاریم و بعد از علامت‌های نگارشی، یک فاصله گذاشته و سپس کلمه بعدی را تایپ می‌کنیم.

نحوه تایپ و جای ویرگول در صفحه‌کلید فارسی

اگر از سیستم عامل ویندوز استفاده می‌کنید، برای تایپ کردن علامت ویرگول از ترکیب کلیدهای شیفت و ف (Shit + T) استفاده کنید. اما سیستم عامل مک استفاده می‌کنید، می‌توانید از دکمه‌های شیفت و 7 (Shift + 7) استفاده کنید. در صورتی که کیبورد استاندارد فارسی را نصب کرده باشید، علامت ویرگول را با ترکیب کلیدهای شیفت و 7 (Shift + 7) تایپ کنید. درباره نحوه تایپ ویرگول ما یک مطلب جداگانه هم روی همین وبسایت داریم.

اهمیت درج ویرگول‌

اهمیت درست نویسی و استفاده صحیح ویرگول در نگارش فارسی زمانی مشخص می‌شود که بدانید حذف کردن یک علامت ویرگول در گزارش تلفیق بودجه سال 96، فقط در طول یک سال هفت هزار میلیارد تومان برای دولت هزینه داشت! در قانون بودجه سال 96 آمده بود:

افزایش حقوق گروه‌های مختلف حقوق‌بگیر... به‌طور جداگانه انجام می‌گیرد. به‌نحوی که تفاوت تطبیق موضوع ماده ۷۸ قانون مدیریت خدمات کشوری در حکم حقوق، ثابت باقی بماند.

اما در گزارش تلفیق بودجه ویرگول جا افتاد و تبدیل شد به: «در حکم حقوقِ ثابت باقی بماند.» همین تفاوت به ظاهر بی اهمیت هزینه گزافی را به دولت تحمیل کرد. همین مثال ساده نشان می دهد که تایپ کردن فقط پیاده کردن متن نیست و اتفاقاً امر بسیار مهم و حساسی است.

منابع:

 نگارش و ویرایش (احمد سمیعی)
ناصر نیکوبخت، سیدعلی قاسم‌زاده؛ دانش نشانه‌گذاری در خط فارسی