مراعات نظیر چه نوع آرایه‌ای است و چه ویژگی‌هایی دارد؟

مراعات نظیر یا مراعات النظیر در لغت به معنای رعایت تناسب و در اصطلاح بدیع از آرایه‌های ادبی، آن است که در نظم و نثر کلماتی نظیر همدیگر را بیاورند و چیزهایی را که با هم متناسب باشند جمع کنند، مانند کلمه‌های کمان و تیر در بیت زیر:

از آن به خاک نشستم که آن کمان ابرو
مرا چو تیر سوی خود کشید و دور انداخت

و یا کلمات شب‌دزد، عیار، تاج و کمر در بیت زیر:

utype_ir

یوتایپ | آموزش تایپ ده‌انگشتی

در اینستاگرام، کلی مطالب آموزشیِ جالب و مفید برایتان داریم

صفحه ما را ببینید

تکیه بر اختر شب‌دزد مکن کاین عیار
تاج کاووس ببرد و کمر کیخسرو

غزلیات، حافظ

نکته: آرایه مراعات ‌نظیر همیشه در نظم مشاهده نمی‌شود بلکه در نثر هم کاربرد دارد.

تناسب‌ها در آرایه مراعات نظیر

زمانی می‌‌توانیم بگوییم کلمات با یکدیگر مراعات نظیر دارند که تناسباتی میان آنها رخ داده باشد. تناسب در مراعات نظیر انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

تناسب جنس

خورشید، ماه، ستاره، کهکشان، سیاره ‌(همگی از اجرام آسمانی هستند)
گل، لاله، یاسمن، شکوفه (همگی از اجزای طبیعت هستند)
لب، چشم، دهان (همگی از اجزای بدن انسان هستند)

تناسب مشابهت

چشم و نرگس، قد و سرو، دهن و غنچه

تناسب تضمن و ملازمت

خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، وامق و عذرا

چند نکته قابل توجه درباره آرایه مراعات نظیر

1- کلماتی که مراعات‌ نظیر می‌سازند، مترادف نیستند. مترادف، کلمات هم‌معنی به حساب می‌آیند در صورتی که ما در مراعات‌النظیر به دنبال تناسب بین معانی کلمات هستیم نه معنای مشترک.

2- واژگانی که به عنوان تناسب در نظر می‌گیریم باید جزئی از کل باشند. به طور مثال کبوتر، کلاغ و طوطی همگی جزیی از دسته پرندگان هستند.

3- هر چه تناسب میان واژگان پبچیده‌‌تر و معانی کلمات گسترده تر باشد، مراعات‌ نظیر هوشمندانه و زیباتر خواهد بود و خواننده را به فکر و اندیشه عمیق وا می‌دارد.

روش تشخیص مراعات نظیر در شعر یا متن

مراعات نظیر آرایه‌ای معنوی است و برای تشخیص‌ آن باید به معنای کلمات دقت کرد. می‌توانید برای دقت بیشتر مراحل زیر را طی کنید:

1- تمام کلماتی را که در نگاه اول در نظرتان شباهت دارند، جدا کنید.

2- با بررسی تعداد و معنی کلمه و با توجه به مکان قرارگیری آن در جمله، معنی مورد نظر شاعر را که با دیگر اجزای بیت سازگاری دارد بیابید.

3- بررسی کنید که آیا این کلمات پس از معنا شدن شعر باز هم با یکدیگر تناسب دارند؟ اگر پاسخ شما مثبت بود، این آرایه را در شعر یا متن یافته‌اید.

قطره آبی که دارد در نظر گوهر شدن
از کنار ابر تا دریا تنزل بایدش

در این بیت چهار کلمات قطره، آب، ابر و دریا از لحاظ معنایی با یکدیگر تناسب دارند و آرایه مراعات نظیر را ساخته‌اند.

آیا مراعات نظیر همان آرایه تناسب است؟

 نظرات متفاوتی درباره اینکه مراعات‌ نظیر و تناسب باهم برابر هستند یا نه وجود دارد؛ عده‌ای از صاحب‌نظران معتقدند که این دو آرایه یکی هستند و تفاوتی میان آن‌ها نیست.

گروهی دیگر معتقدند این دو صنعت ادبی، مجزا از هم واقع شده‌اند عقیده دارند اگر این هماهنگی و مناسبت میان دو کلمه باشد، آرایه تناسب برقرار است و اگر میان سه یا چندین کلمه برقرار باشد، آرایه مراعات‌ نظیر موجود است.

همچنین معتقدند، زیبایی، گیرایی، خلاقیت ذهنی و چالش‌هایی که از طریق مراعات‌النظیر به وجود می‌آید بسیار بیشتر از تناسب است. چون خواه‌ناخواه پیدایش و برقراری ارتباط میان چندین کلمه، بسیار سخت‌تر از دو کلمه است و یافتن دو کلمه آن‌چنان تلاشی برای ذهن به ارمغان نمی‌آورد. به همین  دلیل صاحب‌نظرانی هستند که آرایه تناسب را از مراعات نظیر سطحی‌تر می‌دانند.

نکته: نمونه تناسب در اشعار حافظ بسیار یافت می‌شود.