موارد استفاده از نیم فاصله در نگارش و تایپ فارسی و روش صحیح درج نیم‌فاصله در همه نرم‌افزارها

نیم فاصله، یک فاصله با عرض صفر بین دو حرف فارسی است که از چسبیدن این دو حرف به هم جلوگیری می‌کند. از فاصله مجازی یا نیم فاصله در تایپ و نگارش فارسی در مواردی استفاده می‌شود که دو حرف به هم نمی‌چسبند، ولی فاصله مرئی هم ندارند. مثلاً کلمه‌ «بهره‌وری» با نیم‌فاصله تایپ می‌شود، نه با فاصله و به صورت «بهره وری».

در این مقاله، سعی کرده‌ایم به تمام موارد استفاده از نیم فاصله در نگارش و تایپ فارسی اشاره کنیم. با خواندن این مقاله شما خواهید دانست که کجا باید از نیم‌فاصله و کجا از فاصله معمول استفاده کنید و کجا هیچ فاصله‌ای درج نکنید.

چرا از نیم فاصله استفاده می‌کنیم؟

استفاده از نیم فاصله در متن فارسی دو دلیل دارد؛ یکی نگارشی و دیگری فنی است. دلیل نگارشی این است که نیم‌فاصله باعث می‌شود که ما متوجه بشویم با یک واحد معنایی سر و کار داریم و آن چه که در مقابل ماست، یک کلمه است نه دو کلمه. دلیل فنی نیز این است که اگر در متن به جای فاصله مجازی از فاصله استفاده کنید، مرورگرها و نرم‌افزارهای واژه‌پرداز آن کلمه واحد را دو کلمه در نظر می‌گیرند و ممکن است نیمی از کلمه در انتهای یک خط و نیم دیگر آن در ابتدای خط بعدی قرار بگیرد. اما اگر از نیم‌فاصله استفاده کنید، این دو بخش یک کلمه محسوب می‌شوند و در کنار هم قرار می‌گیرند. حتی اگر نرم‌افزار ناچار باشد کل کلمه را در خط بعدی قرار دهد، هرگز بین دو بخش آن فاصله نمی‌اندازد.

موارد استفاده از نیم فاصله در زبان فارسی

یک استثنای کلی درباره استفاده از نیم فاصله وجود دارد که باید به آن توجه کرد؛ اگر نیم فاصله تغییر ساختاری یا ظاهری در کلمه ایجاد نکند، نیازی به استفاده از آن نیست. مثلا، اگر چه ما بین اسم و ضمیر جمع «ها» نیم فاصله می‌گذاریم، اما برای نوشتن «پسرها» نیازی به درج فاصله بین «پسر»‌ و «ها» نیست.

پس با در نظر داشتن استثنای بالا، به تشریح موارد استفاده از نیم فاصله در نگارش و تایپ فارسی می‌پردازیم:

۱- بین «می» و ادامه فعل در افعال حال استمراری (مضارع)، ماضی استمراری

می‌آیم (حال استمراری)، می‌رفتم (ماضی استمراری)

۲- بین ریشه فعلی و ضمیر در افعال ماضی نقلی و ماضی بعید

آمده‌ام، رفته‌اید، دیده‌است، آمده‌بودم، رفته‌بود.

توضیح: البته همه در این باره هم‌رأی نیستند. ما در یوتایپ، ماضی نقلی و ماضی بعید را جدا و با فاصله کامل می‌نویسیم.)

۳- بین کلماتی که به ه آخری که صدای ــِـ بدهد ختم می‌شوند و ضمایر ملکی (ام، ات، اش و ...)

خانه‌ام، مقنعه‌اش، جامعه‌تان

۴- بین کلماتی که به ه آخری که صدای ــِـ بدهد ختم می‌شوند و «ای» نکره‌ساز

پروژه‌ای، خانه‌ای

توضیح: اگر ه آخر صدای ــِـ ندهد و همان صدای «هـ» را بدهد، نیم فاصله درج نمی‌شود.

شاهی

۵- در زمان جمع بستن کلمات با پسوند «ها»

کتاب‌ها، خانه‌ها

6- در زمان ترکیب اسم‌ها با پسوند

سیل‌آسا، تازه‌کار، سه‌گانه، سیاه‌گون

7- بین پیشوندهای «بی» و کلمه پس از آن

بی‌دلیل، بی‌حوصله

8- زمانی که با اضافه کردن ریشه فعلی به یک اسم، یک صفت فاعلی یا یک مصدر می‌سازیم:

ریاضی‌دان، پنجره‌ساز، گوشت‌خوار، سینه‌زن، راست‌گو، درون‌گرا، شاه‌زاده، دوچرخه‌ران، راه‌سازی، پیاده‌روی، جهان‌گردی

نکته مهم: این بند محل اختلاف است. بعضی‌ها ترجیح می‌دهند کلماتی مانند گوشتخوار، جهانگرد و ... را چسبیده بنویسند. اما به هر حال، اگر کلمه به ه آخری که صدای ــِـ بدهد ختم شود، استفاده از نیم فاصله ضروری است. پس «پنجرهساز» و «دوچرخهسوار» به هر صورت غلط است.

9- در صوتی که موصوف یا مضاف به «ـه» غیرملفوظ ختم شود، باید بعد از آن از «ی» اضافه استفاده کنیم و این «ی» با نیم‌فاصله از کلمه جدا می‌شود.

خانه‌ی من، گربه‌ی سفید

توضیح: در این مورد اتفاق نظر وجود ندارد و این علامت به دو صورت نوشته می‌شود: «ـه‌ی» و «ـۀ». اگر در متن از شکل اول استفاده می‌کنید، باید آن را با نیم‌فاصله از موصوف یا مضاف جدا کنید. به هر حال بعضی «خانه‌ی من» بعضی «خانـۀمن» و بعضی «خانه من» را درست می‌دانند. توصیه می‌کنیم برای کسب اطلاعات بیشتر درباره این موضوع مقاله املای درست ه همزه دار (هٔ) یا ه‌ی را مطالعه کنید.

10- ترکیب‌های وصفی عادی و مقلوب که به یک صفت واحد تبدیل شده‌اند

گوشت‌تلخ، دل‌نازک،‌ پاک‌دامن، بزرگ‌منش، تلخ‌زبان

توضیح: برخی ممکن است این موارد را بدون فاصله درج کنند و مثلا «پاکدامن» و «بزرگمنش» را صحیح‌تر بدانند.

11- بین صفت و موصوف مقلوبی که به یک کلمه تبدیل شده باشد.

نرم‌افزار،

12- در پیوند اسمی به جای خط فاصله (-) از نیم‌فاصله هم می‌توانیم استفاده کنیم.

سیاسی‌اجتماعی، سمعی‌بصری، قم‌تهران

توضیح: شاید «سیاسی-اجتماعی» و «سمعی-بصری) صحیح‌تر باشد. به هر حال بهتر است از درج فاصله بین این اجزا بپرهیزیم.

13- بین صفت و پسوندهای تفضیلی «تر» و «ترین»

شیرین‌تر، شایسته‌تر، درست‌تر، آرام‌تر

توضیح: کلمه «بهتر» همیشه چسبیده است. چون به یک واحد معنایی مستقل تبدیل شده. به علاوه برخی معتقد به چسبیده‌نویسی «تر» و «ترین» هستند. البته به هر حال، در موارد زیر، اولویت با جدانویسی و درج نیم فاصله است.

14- در کلمات مختوم به مصوت بلند «ی»

قانونی‌تر، صمیمی‌تر

۱5- در کلمات مختوم به «ه» که صدای ــِـ بدهد

خسته‌تر، دیوانه‌ترین

۱6- «هم» به‌عنوان پیشوند اشتراک به کلمه بعد از خود می‌چسبد.

همکلاسی، همسنگر، همسان

توضیح: اما در این مورد استثنا هم وجود دارد. در این موارد «هم» با نیم‌فاصله از کلمه بعد از خود جدا می‌شود؛ به مثال‌های زیر دقت کنید:

• اگر کلمه‌ای با حرف «م» آغاز شود

هم‌مسلک، هم‌میهن

• اگر کلمه‌ای با حرف «الف» آغاز شود

هم‌اتاق، هم‌اسم

17- قیدهای تکرار با نیم فاصله درج می‌شوند

کم‌کم،‌ نم‌نمک، آرام‌آرام

18- ترکیب‌های عربی

در نوشتن ترکیب‌های عربی هم باید به این نکته توجه کرد که با نیم فاصله نوشته شوند؛ مانند:

فضل‌الله، خار‌ق‌العاده،‌ لوازم‌التحریر

19- حروف اضافه مرکب را هم باید یا نیم فاصله نوشت

تابه‌حال، به‌عنوان،‌ به‌خاطر، درباره

نکته: البته در این‌باره هم میان صاحبنظران ویراستاری اختلاف نظرهایی هست و عده‌ای معتقدند که می‌توان چنین کلماتی را جداگانه نیز نوشت.

چگونه نیم‌فاصله را تایپ کنیم؟

ما در استاندارد یونیکد، چندین کاراکتر با فاصله نامرئی داریم و همین باعث شده که برای تایپ نیم‌فاصله، از کاراکترها و روش‌های مختلفی استفاده شود. اما ما در اینجا تنها درست‌ترین و ساده‌ترین روش را به شما آموزش می‌دهیم. کاراکتر درست نیم‌فاصله، نامش Zero-width non-joiner است که در استاندارد یونیکد با شماره U+200C کدبندی شده و در html، با کد اختصاری ‌ قابل درج است.

درج نیم فاصله در ویندوز

اگر در ویندوز از صفحه کلید فارسی رایج استفاده می کنید، می‌توانید در همه محیط‌های نرم‌افزاری، نیم فاصله را با گرفتن کلیدهای ترکیبی Ctrl+Shift+2 تایپ کنید.

اگر در ویندوز از صفحه کلید استاندارد فارسی استفاده می‌کنید (که توصیه ما هم همین است)، در همه محیط‌های نرم‌افزاری کافی است برای درج نیم‌فاصله از Shift+Space استفاده کنید.

درج نیم‌فاصله در لینوکش و مکینتاش

در سیستم عامل‌های لینوکس و مکیناش نیز برای درج نیم‌فاصله باید از کلیدهای ترکیبی Shift+Space استفاده کنید.

درج نیم‌فاصله در اندروید

در سیستم عامل اندروید، بسته به این که گوشی شما چه مارکی است، نرم‌افزار صفحه کلید متفاوتی ممکن است به صورت پیشفرض نصب باشد. اکثر نسخه‌های جدید صفحه‌کلیدهای پیشفرض دارای نیم‌فاصله هستند. مثلا نسخه جدید صفحه کلید پیشفرض گوشی‌های سامسونگ در کنار دکمه فاصله، دکمه نیم‌فاصله نیز دارد. اما اگر صفحه‌کلید گوشی شما نیم‌فاصله ندارد، توصیه می‌کنیم صفحه کلید Gboard را که متعلق به گوگل است از پلی استور یا بازار نصب کنید. پس از نصب Gboard و فعالسازی آن از قسمت تنظیمات گوشی، شما هم امکان درج نیم‌فاصله دارید و هم از قابلیت‌های جالب این صفحه‌کلید بهره‌مند خواهید شد. کاراکتر نیم‌فاصله در این صفحه‌کلید نیز، در کنار دکمه فاصله قرار دارد.

درج نیم‌فاصله در آیفون

سیستم عامل IOS در نسخه‌های جدید خود به طور پیشفرض دارای صفحه کلید فارسی است که دکمه درج نیم‌فاصله نیز دارد و جایگاه آن در کنار دکمه فاصله است.

سخن آخر

در این نوشته کوشیدیم عمده موارد استفاده از نیم فاصله در نگارش و تایپ فارسی را فهرست کنیم و نحوه صحیح درج نیم‌فاصله در رایانه و موبایل و در سیستم عامل‌های مختلف را بازگو کنیم. اگر در مورد هر یک از بخش‌های این نوشته بحثی دارید یا نظر دیگری در مورد موارد مطرح شده در این مقاله دارید، بخش دیدگاه‌ها برای شماست.

یک نکته مهم

به خاطر سازگاری بهتر با موتورهای جستجو، در این نوشته واژه نیم‌فاصله بیشتر به صورت نیم فاصله و بدون درج نیم‌فاصله نوشته شده است.