مسند و مسندالیه چیست؟

مسند و مسندالیه یکی از سرفصل‌های مهم در دستور زبان فارسی است که در جملات دارای فعل اسنادی یا ربطی به کار می‌رود. به جمله‌ای که فعل اسنادی دارد، جمله اسنادی یا جمله اسمیه گفته می‌شود و نهاد در چنین جمله‌ای مسندالیه و جزء دیگر آن مسند خوانده می‌شود.

ترتیب طبیعی جمله‌های اسنادی به این شکل است:

مسندالیه + مسند + فعل ربطی یا اسنادی

مسند

افعال اسنادی، کننده کار نیستند، بلکه پذیرنده حالتی هستند که مسند آن را بیان می‌کند؛ به عبارتی، مسند کلمه یا گروهی از کلمات را در برمی‌گیرد که پذیرفتن حالت، ویژگی یا صفتی را از طریق فعل اسنادی به مسندالیه نسبت می‌دهد. دهخدا در لغت‌نامه خود این طور بیان می‌کند:

مسند یکی از ارکان اصلی جمله است و آن کلمه‌ای است که مفهوم آن را به مسندالیه نسبت داده باشند.

دهخدا، جلد سیزدهم، ذیل واژه

مسند می‌تواند گروه اسمی، گروه صفتی، گروه قیدی یا گروه حرف اضافه‌ای باشد.

گروه اسمی: این پسر، دوست من است.
گروه صفتی: ماشین من، سبز تیره است.
گروه قیدی: قرار ما، فردا صبح است.
گروه حرف اضافه‌ای: مادرم، در مشهد است.

روش تشخیص مسند

مسند در پاسخ به چطور، چگونه، چیست، کیست و... از فعل جمله مشخص می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، جواب پرسش‌های ذکر شده از فعل اسنادی، همان مسند است.

او خوش‌اخلاق است.
او چگونه است؟

هوا سرد شد.
هوا چطور شد؟

 پس در اینجا خوش‌اخلاق و سرد که در پاسخ سؤالات ذکر شده به دست آمده‌اند، مسند جملات بالا محسوب می‌شوند.

 مسندالیه

کسی یا چیزی که مسند یا حالت یا صفت بیان شده را به آن نسبت می‌دهیم، مسندالیه نام دارد. در لغت‌نامه دهخدا در برای این واژه آمده است:

آنچه به آن اسناد دهند و بدان منسوب گردانند.

دهخدا، جلد سیزدهم، ذیل واژه

مسندالیه می‌تواند در شکل‌های مختلف زیر به کار رود:

اسم یا گروه اسمی
ضمیر شخصی: او خوش‌اخلاق است.
ضمیر اشاره: این کثیف است.
صفت اشاره + اسم: این احساس، آزاردهنده است.
مصدر: ماندن سخت است.
اسم مصدر: خنده زیباست.
صفت فاعلی+ ی مصدری: ناتوانی، سخت است.

نکته: مقاله چگونگی تشخیص مسندالیه از مسند در جمله‌های مسندی به طور کامل به این موضوع پرداخته است که مطالعه آن به علاقمندان توصیه می‌شود.

یکی از حالت‌های خاصی که مسندالیه می‌پذیرد، مسندالیه مفعولی است؛ به این معنا که یک کلمه می‌تواند نسبت به بخشی از جمله مسندالیه و نسبت به بخش دیگر از آن مفعول واقع شود. این‌گونه ترکیب از خواص جمع‌بندی زبان فارسی است که به آن مسندالیه مفعولی یا مبتدای مفعولی می‌گویند. به جمله زیر دقت کنید:

آن را که خدای خوار کرد ارجمند نشود.

(لغت نامه دهخدا، جلد سیزدهم، به نقل از همایی، مجله فرهنگستان، سال 1 شماره 3).

«آن را»  نسبت به «ارجمند نشود» فاعل و مسندالیه و نسبت به «خوار کرد» مفعول صریح محسوب می‌شود.

روش تشخیص مسندالیه

مسندالیه در جواب چه کسی، چه چیزی از مجموع مسند و فعل جمله مشخص می‌شود.

 تابستان گرم است.
دختران مدرسه، باهوش هستند.

در اینجا کلمات «تابستان» و «دختران مدرسه» که در پاسخ سوالات ذکر شده به دست آمده‌اند، مسندالیه جملات بالا محسوب می‌شوند.

مسندالیه ساده و ترکیبی

محمدرضا باطنی در کتاب «توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی» می‌نویسد:

مسندالیه می‌تواند یک گروه اسمی یا بیش از یک از یک گروه اسمی باشد. وقتی مسندالیه متشکل از یک گروه اسمی باشد آن را ساده می‌نامیم و وقتی از دو یا چند گروه اسمی تشکیل شده باشد آن را ترکیبی می‌نامیم. مسندالیه ترکیبی ممکن است به صورت زنجیری بیاید که در این صورت با پیوندهای یا و و به هم متصل می‌شوند و یا با عطف بیان (بدون علامت پیوند) درکنار یکدیگر قرار می‌گیرند.

توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی

به مثال‌های زیر دقت کنید:

مسندالیه ساده با یک گروه اسمی: پرونده امر، به دادسرا ارجاع گردید.
مسندالیه ترکیبی، زنجیری با سه گروه اسمی: نخست وزیر، وزیر آبادانی و مسکن و وزیر فرهنگ و هنر در این جلسه شرکت داشتند.

حذف مسندالیه

مسندالیه ممکن است از جمله حذف شود. این اتفاق زمانی روی می‌دهد که وجود قرینه‌ای (لفظی یا معنوی) به آن دلالت کند تا مخاطب به این طریق بتواند از حذف مسندالیه مطمئن شود. برای مثال، در جمله زیر پیراهن در جمله دوم نیز مسندالیه محسوب می‌شود که به قرینه جمله قبل، حذف شده است.

پیراهن آبی بود؛ آبی آسمانی بود.

نکته: گروهی نهاد و مسندالیه را یکی می‌دانند که از آن جمله می‌توان به انوری و گیوی در کتاب دستور زبان فارسی 2 اشاره کرد. برخی نیز فاعل را مسندالیه می‌دانند که از آن جمله می‌توان به ویزین‌پور در کتاب دستور زبان فارسی، خطیب رهبر در کتابی به همین نام، فرشیدورد در دستور مفصل امروز اشاره کرد. برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به منابع ذکر شده مراجعه کنید.