صفت فاعلی

صفت فاعلی چیست؟

صفت فاعلی را یکی از وابسته‌های پسین اسم تعریف کرده‌اند که در دسته صفت‌های بیانی قرار می‌گیرد. احمدی‌گیوی و انوری صفت بیانی را صفتی تعریف می‌کند که اغلب پس از اسم می‌آید؛ با کسره به اسم افزوده می‌شود و چگونگی و مشخصات اسم را از قبیل رنگ، قد، شکل، وضع، حجم، مزه، اندازه، مقدار، ارزش، فاعلیت، مغعولیت و نسبت بیان می‌کند.

صفت فاعلی از آن نمونه صفت‌های بیانی است که معنای فاعلیت را در خود دارد و معمولا بر کننده کار یا دارنده معنی دلالت می‌کند یا آن که مفهوم انجام عملی را به موصوف (اسم) نسبت می‌دهد. صفت فاعلی از صفت‌های ترکیبی است به این ترتیب همواره یکی از ساختارهای مشتق، مشتق-مرکب یا مرکب دارد.

utype_ir

یوتایپ | آموزش تایپ ده‌انگشتی

در اینستاگرام، کلی مطالب آموزشیِ جالب و مفید برایتان داریم

صفحه ما را ببینید

صفت فاعلی چگونه ساخته می‌شود؟

معروف‌ترین ساختار این صفت بن مضارع بعلاوه یکی از پسوندها یا پیشوندهای گار، کار، گر، نده، ار، ان و ... است. البته علاوه بر بن مضارع، در مواردی، بن ماضی، اسم ذات، صفت، قید یا فعل امر و ... نیز با پسوندها ترکیب می‌شوند و صفت فاعلی می‌سازند. به این نوع از صفت‌های فاعلی، صفت‌های فاعلی مشتق گفته می‌شود.

در ادامه، ابتدا ترکیب‌ با بن مضارع و بعد از آن دیگر ترکیب‌ها را آورده‌ایم:

ساخت انواع صفت فاعلی با بن مضارع

۱-  بن مضارع + َ نده

گوینده، بیننده

۲-  بن مضارع + ان

خندان، گریان

ترکیب بالا صفت حالیه نامیده می­‌شود، چرا که حالت فعلی اسم را می‌رساند:

آب روان، مرد خندان

نکته: در مواقعی صفت حالیه تکرار می‌شود و ترکیب‌هایی مثل دوان‌داون یا لنگ‌لنگان (یا حذف ان در کلمه اول) را می‌سازد که این ترکیب نقش قیدی دارد:

ملائکه دوان‌دوان خود را به مکان مقرر رساندند.

صحرای محشر، جمال‌زاده

۳- بن مضارع + ا

توانا، گویا

نکته: این صفت که بدان صفت مشبهه نیز می‌گویند، ثبوت و دوام فعل را در فاعل می‌رساند.

بینا: آنکه همیشه می‌بیند.

۴-  بن مضارع + ار

پرستار

۵-  بن مضارع + گار

آموزگار

۶- بن مضارع + گر

توانگر

۷- بن مضارع + کار

تراشکار

۸- اسم + بن مضارع

درسخوان

۹- پیشوند + بن مضارع

نادان، ناتوان

۱۰- اسم، صفت + بن مضارع

دادرس، خوش‌نویس

نکته: این ساختمان از ساختمان‌های فعال واژگانی در زبان فارسی است و برای واژه‌سازی و ساخت لغات و اصطلاحات زیادی مثل هواسنج،‌ گرماسنج، دلکش و ... کاربرد دارد.

۱۱-  قید یا ضمیر مشترک + بن مضارع

 تندرو، خودجوش

نکته: گاهی لغتی که با چسبیدن نده به بن مضارع ساخته می‌شود، معنی مبالغه را در خود دارد که در این صورت، آن را صفت شغلی هم می‌گویند (از نظر معنایی)، مانند؛ گوینده یا راننده و گاهی نیز معنی دوام و ثبوت را می‌رساند، مانند:

روزی‌دهنده، آفریننده.

نکته: از ترکیب بن مضارع با اسم یا صفت و دیگر پسوندها، نوعی صفت فاعلی مرکب مرخّم به دست می‌آید که برخی آن را مخفف صفت فاعلی مرکب با نشانه نده دانسته‌اند (این ترکیب گاهی هم مفهوم صفت مفعولی دارد) مانند سخنگوی که اصل آن سخن‌گوینده بوده است.

* اگر به ای موضوع علاقه‌مندید می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر به کتاب دستور زبان فارسی2 انوری و گیوی صفحه 141 و 142 مراجعه کنید.

نکته: صفاتی که با یکی از چهار پسوند ار، گار، گر، کار ساخته می‌شوند چه در ترکیب با بن مضارع چه دیگر واژه‌‌ها، به دلیل این که بر کثرت و تکرار وقوع فعل دلالت دارند صیغه مبالغه نیز نامیده‌ می‌شوند.

صفت‌ فاعلی مرکب

در مقابل صفت فاعلی مشتق، مفهوم صفت فاعلی مرکب را داریم. صفت فاعلی مرکب، نوعی از صفت فاعلی است که از بیش از یک کلمه ساخته شده است. ممکن است یکی از اجزای صفت فاعلی مرکب، خود یک صفت فاعلی مشتق باشد. که در این صورت، آن را صفت فاعلی مشتق-مرکب می‌گوییم.

ترکیب‌های صفت فاعلی مرکب را از حیث ساختمان دستوری می‌توان به موارد زیر تقسیم کرد:

جایگاه صفت فاعلی در جمله

دستورهای کلاسیک برای قرار گرفتن صفت‌های فاعلی در جمله چهار حالت قائل شده‌اند:

نکته: هرگاه صفت فاعلی با مفعول یا یکی از قیدها مثل: بیش، کم، بسیار، پیش، پس و نظایر آن ترکیب شود، علامت صفت حذف می‌شود، و صفت فاعلی مرکب مرخم ساخته می‌شود. مثل:

کامجوی، پیشگو، کم‌گوی، بسیاردان، پیشرو، پس رو